Een Game of Thrones in de polder: de Hoekse en Kabeljauwse Twisten (1345-1354)

26 september 1345. Willem IV, graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen, gaat bloedend uit vele wonden tegen de grond. Om hem heen worden ook zijn ridders overrompeld door Friese krijgers. Willem is te haastig geweest. Hij dacht het gebied bij Warns te veroveren zonder op versterkingen te wachten. Met de ervaring van de krijgsheer kwam overmoed – en dat is hem fataal geworden.

Schokgolven gaan door het graafschap. De 28-jarige Willem sterft kinderloos en dus zonder opvolger. De echtgenoten van zijn zusters ambiëren de positie van graaf. De koningen van Frankrijk en Engeland, verwikkeld in de Honderdjarige Oorlog, willen het graafschap ook graag in handen krijgen, of daar ten minste een graaf zien die hen gunstig gezind is. Zelfs het kleinere Utrecht wenst wraak voor een eerdere oorlog. Keizer Lodewijk de Beier van het Duitse rijk, dat ook de Lage Landen omvat, heeft het hoogste woord in zijn rijk. Zijn vrouw, keizerin Margaretha, is ook een zus van Willem en daarom een uitstekende kandidaat om het graafschap over te nemen.

Margaretha is 36, woont comfortabel op het keizerlijk hof te München en is moeder van tien kinderen. Gezien de onverwachtheid van de dood van haar broer is het maar de vraag of ze ooit had verwacht om gravin te worden, laat staan van een gebied waar veel partijen havikachtig op azen. In maart 1346 maakt ze haar inhuldigingstocht langs Hollandse en Zeeuwse steden, waaronder Dordrecht, Middelburg, Den Haag, Schiedam, Amsterdam en Leiden, om daar privileges te bevestigen. Van sommige steden, zoals Rotterdam, is geen bewijs overgebleven dat ze deze bezocht. Een vroeg teken dat deze bezwaar maakten tegen de nieuwe gravin, of gewoon een kwestie van verloren bronmateriaal?

Hoeken en Kabeljauwen

Ondanks dat veel steden Margaretha wel ontvangen is het graafschap onrustig. De adel kent haar nog niet en de hoge heren morren. In Zeeland zijn velen van hen openlijk opstandig. Er dreigt ook nog een invasie vanuit Frankrijk of Engeland (die er nooit zou komen, deels vanwege de vernietiging van het Franse ridderleger door de Engelsen in de Slag bij Crécy van 1346). Terwijl Margaretha druk bezig is orde op zaken te stellen wordt ze plotseling teruggeroepen naar München: haar echtgenoot zit in de problemen met een keizerspretendent en hij wil zijn vrouw dicht bij hem hebben. Met instemming van de keizer besluit Margaretha om haar zoon, ook Willem genaamd, in haar afwezigheid regent te maken.

De jonge Willem was van jongs af aan geschoold om landsheer te worden en met zijn 13 jaar is hij voor veertiende-eeuwse begrippen volwassen, maar zijn positie is lastig. Hij begint al moeizaam: veel edelen en steden vinden het salaris dat zijn moeder voor hem heeft geregeld veel te hoog en tekenen bezwaar aan. Op een dergelijke manier de macht uitdagen was passend bij de tijd: steden groeiden snel, waardoor een nieuwe stedelijke burgerelite opkwam, terwijl graven en hertogen in toegenomen mate streefden naar centralisatie ten koste van de machthebbers onder hen, waaronder deze zelfde steden. In de context van zulke machtsverschuivingen, gevoed door de onrust van nieuw en instabiel leiderschap, begonnen de Hoekse en Kabeljauwse te vormen in het graafschap.

De partij die in latere eeuwen de Kabeljauwen genoemd zouden worden, mogelijk vernoemd naar de schubachtige ruiten op Willems wapenschild, wil Willem losmaken van zijn moeder. De Hoeken schaarden zich rondom Margaretha. De historische literatuur suggereert dat de stedelijke elite vaker tot de Kabeljauwen behoorde, omdat Willem hen meer privileges gunde, terwijl Margaretha’s Hoeken uit oude plattelandselite bestonden. Desondanks was het aansluiten bij de ene factie of de andere vooral een zaak van persoonlijk gewin niet eentje van diepgaande principes. De scheidslijnen waren dan ook flexibel.

Escalatie: Hoekse en Kabeljauwse Verbondsaktes

De situatie wordt er voor Willem niet beter op. Een onsuccesvolle oorlog tegen Utrecht kost hem geld en prestige. De schatkist raakt leeg, waardoor opstandige steden en edelen in zijn gebied niet langer meer afgekocht kunnen worden. De jonge regent zit op een nest met adders en ook zijn adviseurs weten geen raad. Daarnaast overlijdt in 1347 de keizer, zijn vader, aan een hersenbloeding. Willems broers kunnen nu ook aanspraak gaan maken op het graafschap. Margaretha, nog in het oosten, komt met een plan: in ruil voor flinke financiële compensatie kan Willem officieel graaf worden van Holland en Zeeland, wat zijn positie moet versterken. Het is niet na te gaan of Margaretha dat zelfs maar wilde, maar liefdadigheid was uitgesloten: ze had mensen onder zich die ze tevreden moest houden, ook waar het haar zoon betrof.

De plannen blijken droog hout op hete kolen. De Kabeljauwen willen Willem als graaf, maar de Hoeken weigeren de abdicatie van Margaretha te erkennen. De vijandigheid bereikt een hoogtepunt. Het is moeilijk te zeggen of Willem en Margaretha gedreven werden door intrinsieke motivatie, of eerder veertjes waren op de wind van hun omstandigheden, maar ze formaliseerden hun positie: Willem door eerst in mei 1350 de Kabeljauwse Verbondsakte te tekenen en Margaretha door 5 september haar handtekening te plaatsen onder een Hoekse Verbondsakte. Dit laatste was daarnaast in reactie op het geweld dat uitbrak na de moord op de Kabeljauwse edelman Claes van Swieten.

In de nacht van 1 op 2 februari 1351 beginnen de Kabeljauwen met een staatsgreep: ze nemen Willem mee uit de burcht te Ath in Henegouwen, een kasteel van zijn moeder waar hij verbleef na diens terugkeer naar Henegouwen. Bronmateriaal maakt niet duidelijk of dit een ontvoering was of een bevrijding, maar kort daarna maakt Willem een tocht door Holland en Zeeland en wordt ingehuldigd als graaf Willem V van Holland.

Oorlog in Holland tussen Hoeken en Kabeljauwen

Willems eerste taak is om zijn positie in Holland te versterken. De kastelen van alle Hoeken in Holland moeten ingenomen worden voordat zijn moeder vanuit Henegouwen en Zeeland op kan rukken met een leger. Hier is haast bij geboden. Willem belegert daarom aanhoudend meerdere kastelen tegelijk, waarbij hij gebruikt maakt van belegeringswapens om muren en poorten te slopen wanneer de verdedigers niet snel genoeg capituleren. De bodem van de schatkist is in zicht: soldaten zijn duur, vooral omdat hij ook huurlingen in dienst heeft, en oorlogsmaterieel ook. Uit zuinigheid worden in Leiden en Vlaardingen stenen uit de straten getrokken om deze met blijde en trebuchet op de Hoeken af te slingeren.

Margaretha heeft ondertussen een afspraak gemaakt met de Engelse koning, Edward III. Margaretha krijgt een vloot in ruil voor een bondgenootschap met Edward, die nog altijd in oorlog is met Frankrijk. Een vloot is voor Margaretha essentieel om soldaten naar het noorden te krijgen en Holland af te sluiten van de zee en diens rijkdommen. Aanvankelijk wint ze enkele zeeslagen, maar uiteindelijk is de zee nou eenmaal het thuis van de kabeljauw. Willem vordert een grote hoeveelheid vrachtschepen uit Rotterdam, Dordrecht, Brielle en Haarlem en stelt zijn eigen vloot samen. Uiteindelijk komt het bij Zwartewaal, niet ver van Brielle, tot een treffen tussen Willems Hollandse vloot en Margaretha’s Engelse, Henegouwse en Zeeuwse schepen. Drie dagen en nachten vechten soldaten op scheepsdekken glibberig van het bloed.

De nederlaag in de slag bij Zwartewaal van 3 tot en met 5 juni 1351 kortwiekt Margaretha. De oorlog moddert formeel gezien nog drie jaar door zonder dat ze veel uit kan halen, tot in 1354 een verdrag getekend wordt. Margaretha blijft gravin van Henegouwen, maar Willem wordt graaf van Holland en Zeeland. De eerste open strijd tussen Hoeken en Kabeljauwen is door de Kabeljauwen gewonnen.

'Dolle' Willem

Op 23 juni 1356 overlijdt Margaretha op vijfenveertigjarige leeftijd aan een onbekende oorzaak. Ze wordt in Valenciennes begraven bij haar vader en haar broer, wiens dood de instabiliteit in het graafschap in eerste instantie veroorzaakte. Willem erft Henegouwen. Hij is al lang geen jongetje meer, maar een belangrijke speler aan de Noordzee: hij is op een kruistocht naar Pruisen geweest en heeft als diplomaat in een Brabantse successieoorlog bemiddeld. Zijn huwelijk met Matilda, de dochter van hertog Henry van Lancaster, zorgt ervoor dat hij politiek betrokken is bij de Honderdjarige Oorlog.

Willems successen duren niet lang. Na een reis naar Engeland in 1357 keert hij ontzet terug. Onse lieve brueder hertoghe Willem voirseyt in kranken sinne nu laetste uut Enghelant quam, laat Willems jongere broer Albrecht in een oorkonde opstellen. 'Krankzinnig' wordt hij genoemd. Iets – vergif, psychose of een hersenbloeding – heeft Willem veranderd in een 'dolle graaf', zoals hij bekend komt te staan. Deze dolheid gaat zelfs zo ver dat Willem zonder aanleiding Gerard van de Wateringe, een van zijn ridders, vermoordt. Hij kan niet meer onder de mensen blijven. Albrecht neemt als ruwaard, regent, zijn positie over. Willem zelf zal tot zijn dood in 1389 opgesloten zitten in Le Quesnoy, zijn moeders kasteel in Henegouwen.

De Hoekse en Kabeljauwse Twisten duren voort

Ondanks de dood van Margaretha en de gedwongen abdicatie van Willem zouden de Hoekse en Kabeljauwse Twisten nog lang met enige regelmaat oplaaien. Met name de periodes 1390-1428 en 1456 en 1492 kenden openlijke oorlogsvoering tussen Hoeken en Kabeljauwen. De redenen hiervoor waren uiteenlopend – politiek, economisch, persoonlijk – en veranderden door de jaren heen. Zij behoeven dan ook een eigen verhaal. Heel kort is daar hier iets over te lezen.

Literatuurlijst en (lees)tips

• E.H. de Boer, E.H.P. Cordfunke, Graven van Holland. Middeleeuwse vorsten in woord en beeld (880-1580). 2010
• M. Brokken, Het ontstaan van de Hoekse en Kabeljauwse Twisten. 1982
• Het wapenboek van Hendrik van Heessel in de collectie van Erfgoed Bibliotheek Hendrik Consciense
• De Codex Manesse in Heidelberg Historic Literature
• Archeologie Delft
• Archeologie Den Haag
• Museum Rotterdam