Naar overzicht

De ware naaktheid, een geschiedenis van het naturisme

Erik van den Berg
13 juli 2022 — 1 reacties

Elk jaar omstreeks juni kun je weer met de billen bloot. Weer of geen weer, de Naturisten Federatie Nederland (NFN) organiseert dan de Open Dag Naaktrecreatie. Maar nudisme, of naturisme, hoe zit dat ook alweer? En wat had het nazisme met het naturisme te maken?

Adam, Eva, het oude Egypte, de Grieken en Romeinen. Allemaal waren ze vertrouwd met het blote lichaam. Sociaal nudisme en naakt recreëren waren wijdverbreid onder farao Achnaton (1351-1333 v. Chr.); deelnemers sportten naakt op de klassieke Olympische Spelen (v.a. 776 v. Chr.) die het menselijke lichaam eerden. Via Alexander de Grote verspreidde nudisme zich in de vierde eeuw voor Christus vanuit het Indiase subcontinent als religieus of filosofisch statement in Europa. Met de komst van jodendom, christendom en islam deed de schaamtecultuur echter zijn intrede en werd het lichaam weer iets om voor jezelf te houden.

Grafmonument waarop Griekse worstelaars staan afgebeeld, 500/510 v.C. (Foto: Albrecht Dürer, CC-BY-SA 2.0)

Air baths

In 1778 dook het woord naturisme voor het eerst op. De Waal Jean Baptiste Luc Planchon gebruikte de term om ‘een gezonde levensstijl’ mee aan te duiden. Tegelijkertijd propageerden mensen als de natuurkundige Georg Christoph Lichtenberg regelmatig zonnebaden als manier om de eigen gezondheid op peil te brengen. Schrijvers als Henry David Thoreau stonden diezelfde terugkeer naar de natuur voor en daar hoorde de menselijke naaktheid ook bij. Thoreau hield dagelijks wandelingen in zijn blootje, die hij “air baths” noemde. In veel delen van centraal Europa namen mensen hun baden in rivieren of meren naakt, mannen en vrouwen gescheiden.

Het Victoriaanse Tijdperk bracht een verstikkende preutsheid; niet alleen de benen moesten bedekt worden, zelfs tafel- en stoelpoten werden verborgen om "opwinding" te voorkomen. In Frankrijk werd in 1830 het eerste 'beschaafde badpak' ontworpen, een soort alles bedekkend surfpak. De schaamtecultuur werd versterkt toen eind negentiende eeuw de tobbe in de keuken werd vervangen door de badkamer, en daarmee de mogelijkheid tot privacy ontstond.

De herintroductie van de Olympische Spelen in 1896 wakkerde de interesse in de klassieke naaktheid in Europa weer aan. Sensualiteit en het lichaam werden langzaamaan weer getolereerd. In de Verenigde Staten hield het taboe hierop nog even aan, maar zou ook daar plaatsmaken voor een nieuwe seksuele moraal. Voorloper in Europa was Duitsland, waar talloze boeken over naaktheid verschenen.

"Wanneer was die jurk in de mode?" Kleding veranderde in de negentiende eeuw wel, maar preutsheid was een constante factor. (Publiek domein)

Freikörperkultur

Schrijvers als Heinrich Pudor, alias ‘Heinrich Scham’, en diens introducé Richard Ungewitter, verkondigden de Freikörperkultur (Nacktkultur) en vestigden zo de naturistenbeweging. In artikelen, pamfletten en boeken wezen de auteurs op de esthetische waarde en de gezondheidsvoordelen van naaktheid.

Gemeenschappelijke naaktheid werd verbonden aan een op het socialisme en anarchisme geïnspireerde levenswijze waarin de consumptie van alcohol en vlees taboe was, met als doel zo rein, puur en sober mogelijk te leven. Overigens was naaktheid niet het belangrijkste volgens de naturisten. De nadruk lag op individuele vrijheid, zelfontplooiing en het terugkeren naar de natuur.

Tegelijkertijd legden de auteurs een verband met “raciale hygiëne” en zuiverheid. Met name Ungewitter’s boek Loge für aufsteigendes Leben (1910) stond bol van zulke ideeën. Aan de andere kant van het spectrum waren er publicaties met een meer erotische lading, die door naturisten werden afgedaan als pornografisch. Kenmerkend voor naturisten was nu juist dat de naaktheid niet werd geassocieerd met seks.

In 1898 werd in Essen de eerste Freikörperkultur-vereniging gesticht, twee jaar later waren deze al wijd verspreid. In 1900 begon in Frankrijk de naturistenbeweging. In 1903 opende Paul Zimmermann het eerste naturistenterrein, Freilichtpark, bij Hamburg.

Het eerste naaktstrand werd in 1920 gevestigd op het Duitse vakantie-eiland Sylt. Met de opkomst van het nazisme werden de naturistenorganisaties verbannen, of opgenomen door de nazibeweging. Dit kwam ze tegelijkertijd goed uit: de Freikörperkultur paste in de verering van het zuivere Arische lichaam door de nazi's.

Verboden op naaktzwemmen werden in 1942 versoepeld. Naturistenverenigingen hadden zich echter nog steeds te conformeren aan de regels van Kraft durch Freude, die deelname van joden en communisten verhinderde. Na de oorlog herstelde het naturistische verenigingsleven zich in Duitsland.

"Freilicht", ofwel "open lucht", een foto van Max Friedrich Koch, die veel nudisten van de vroege Freikörperkultur fotografeerde. Hier zijn twee touwtrekkende naakte mannen te zien in 1894. (Max Friedrich Koch, publiek domein)

Lichtvrienden

Begin vorige eeuw kwam het naturisme ook naar Nederland. In 1931 begon de geschiedenis van het georganiseerd naturisme met de oprichting van de ‘Bond van Lichtvrienden’, waarbij het voor ingewijden bekend was dat men onder ‘licht’ eigenlijk ‘naakt’ verstond. De activiteiten van deze eerste naturistenclub beperkten zich tot recreëren in de vrije natuur, waarbij werd gepicknickt en gesport. Mensen als Harry Dissen (een grondlegger van het naturalisme die in deze documentaire geïnterviewd wordt) waren voorlopers van de naturisme-beweging. In de radiodocumentaire "Bloot in het zilver" komen zij beiden aan het woord.

De bond stond open "voor personen, ongeacht van welk ras" en onderscheidde zich daarmee van andere bewegingen van 'vrije lichaamscultuur' die uit Duitsland waren overgewaaid.

Hét is erg gemakkelijk en gewoon te klagen over de slechtheid der menschen, maar daar verandert de zaak niets door. In den loop der eeuwen hebben zelfs, in tienduizenden kerken, de honderdduizenden predikers, daar niets aan kunnen veranderen. De eenige weg, om betere menschen te worden, is het terugkeeren tot het eeuwige goede, tot de goddelijke natuur. Elke stap, in die richting gedaan, brengt het menschdóm nader tot natuurlijker, tot goed zijn. Cultureel naturisme kan ons dus 'n hemel op aarde bezorgen." (De Natuurvriend, 1934)

De oorlog remde de groei van het naturisme en ook de Bond van Lichtvrienden viel uiteen. Direct na de bevrijding kwam er een herstart. Oud-leden richtten het Verbond van Nederlandse Naturisten Zon en Leven op. De vereniging stelde zich ten doel het naturisme te bevorderen, door de uitgave van Zonnewijzer. Tijdschrift voor naturisme en door het inrichten en in stand houden van kampeerterreinen. In 1949 kocht Zon en Leven het eilandje De Vier Elementen in de Loosdrechtse Plassen en het terrein Gravingen bij Utrecht als de eerste echte naturistenterreinen.

Hoe is dat dan, verblijven op een moderne nudistencamping? Bekijk het in deze aflevering van de FOMO-Show.

Voor het eerst naakt op tv

Nieuwe verenigingen ontstonden, elk met eigen ideeën. De terreinen werden afgeschermd door rietmatten. Daarbinnen sprak men elkaar alleen bij de voornaam aan om elkaars privacy te waarborgen. Er werd gesport, gekampeerd en gezamenlijk werd het terrein onderhouden en het corvee uitgevoerd. In totaal telde het georganiseerd naturisme aan het eind van de jaren vijftig zo’n duizend leden.

In 1961 verenigden de twaalf naturistenclubs zich in de Nederlandse Federatie van Naturistenverenigingen (NFN). De NFN werd landelijk zichtbaar, zo trok de organisatie de aandacht van de VARA, die in 1969 een reportage maakte vanaf een van de recreatiegebieden en de kijker zo voor het eerst kennis liet maken met het naturisme. We zien ze dansend rond een vuur, volleyballend, tafeltennissend en in gesprek met de verslaggever. Het lijkt een mediaoffensief met als voornaamste boodschap: bloot is doodgewoon.

De NFN ging pleiten voor het officieel maken van de gedoogde naaktstranden langs de Nederlandse kust. Dit resulteerde in legalisering van het eerste naaktstrand in Callantsoog, in 1973. In de jaren zeventig waren er verschillende officiële en gedoogde naaktstranden, het bloot zwemmen en zonnen werd een normale bezigheid. Weerstand uit religieuze hoek was er wel.

Toch was naakt recreëren in het openbaar officieel nog steeds strafbaar. Discussies volgden, en leidden tot een typisch Nederlands gedoogbeleid. Hieraan kwam een einde in 1985, toen een nieuwe wet werd aangenomen die zegt dat naaktrecreatie alleen strafbaar is, als het wordt uitgeoefend op plaatsen die daarvoor "niet geschikt" zijn. Op een overtreding staat een boete, niet langer is sprake van een zedenmisdrijf. Met deze liberale regelgeving was Nederland destijds uniek in de wereld. Sindsdien heeft het naaktrecreëren een vlucht genomen. Even rondvragen en je hoort wel iemand met verhalen over de eerste keer bloot recreëren en vakanties naar naaktcampings. Hier wordt meteen het verschil tussen nudisme en naturisme duidelijk: lang niet iedereen doet dat vanuit de overtuigingen van de oorspronkelijke naturisten, die een herwaardering van de (menselijke) natuur nastreven.

Tegelijkertijd is er een andere beweging gaande. De expliciete naaktcultuur uit de jaren zeventig lijkt langzamerhand weer plaats te maken voor een nieuwe preutsheid, overgewaaid uit de Verenigde Staten, inclusief de angst voor kindermisbruik en pedofilie. Beelden zoals bijvoorbeeld in de uitzending van 'Theo en Thea' uit 1988 met zichtbare blote minderjarigen worden nu niet meer uitgezonden.

Phil Bloom, de eerste vrouw die naakt op de Nederlandse televisie verscheen, in 1967 in het programma "Hoepla". (A. Vente, Beeld en Geluidwiki, CC BY-SA 3.0)

Naturisme in Zuid-Holland en de rest van Nederland

Dankzij de vele kilometers strand aan zee en binnenwateren in Zuid-Holland werden er in de hele provincie recreatieterreinen gereserveerd voor naturisten en bloeiden verenigingen op, van de Lichtbond in Reeuwijk en de Vereniging Goed Af in Dordrecht, tot en met Zon en Leven in Berkenwoude. Een overzicht van naturalistische verenigingen in Zuid-Holland kun je hier vinden.

Ook bij het aanleggen van de Tweede Maasvlakte is rekening gehouden met naturisten. NFN en Havenbedrijf Rotterdam hebben zich daar samen ingezet om te zorgen dat er een naaktstrand zou komen.

Waarom blijven mensen dit zo belangrijk vinden? De aantrekkingskracht van plekken waar naaktrecreatie is toegestaan zit hem niet alleen maar in de kans om naakt te zijn. Vaak zijn gebieden voor naaktrecreatie afgelegen, en daarom rustig. Naturisten, meestal immers natuurliefhebbers, maken ook niet zoveel rommel en herrie als mensen op een 'textielcamping' of andere recreatieplaats voor mensen die wél kleding dragen - althans, dat beweert de website Naturisme.

Cijfers lijken de onverminderde aantrekkingskracht van naaktrecreatie te bevestigen. Tussen 1975 en 2005 werd het ledenaantal van NFN verelfvoudigd, van 6.500 leden naar maar liefst 72.000. Daarnaast zijn zij niet de enige mensen die weleens uit de kleren gaan: onderzoek van het NFN uit 2012 toonde aan dat toen circa 2 miljoen Nederlander weleens naakt ontspanden, bijvoorbeeld in de tuin, in een sauna of op het naaktstrand. In 2019 was dat toegenomen naar 2,5 miljoen.

Hoewel er mede onder invloed van social media een nieuwe - behoudender - moraal lijkt te zijn ontstaan, onverdeeld preutser wordt Nederland in ieder geval ook niet. Ook in het strandrijke Zuid-Holland is dit het geval. Bloot of 'gewoon': wij wensen een ieder een gezonde zomer toe!

Deel je herinneringen aan naturisme

Ben je thuis in het naturisme en bekend met de oorsprong? Was je zelf praktiserend in de tweede helft van de afgelopen eeuw? Deel onder dit verhaal je herinneringen aan deze geschiedenis.

Over de auteur

Erik van den Berg werkt als communicatie-adviseur bij Erfgoedhuis Zuid-Holland. Na zijn opleiding geschiedenis (BA) en journalistiek (MA) in Leiden werkte hij als redacteur bij de Publieke Omroep (VPRO, NTR) en als zelfstandig tekstschrijver.

1 reacties

Anoniem 12 juli 2023

Leuk artikel om te lezen. Ik herken er veel van als lid van Zon en Leven. Dat was ik vanaf mijn geboorte in 1966. Mijn eerste herinnering zijn van mijn vakanties: spelen in het zand bij een vennetje, de sauna, de lauwe buitendouche en de 'koelkast' in de grond. Maar ook de activiteiten zoals kampvuur, broodbakken en speurtochten. Dit was op naturistenterrein Kuikseind bij De Peel. Berkenwoude heb ik in de jaren 70 zien opbouwen. Er was een oude eendenkooi die als zwemvijver gebruikt werd. Een steiger liep van de zonneweide naar het midden van de plas. Je mocht niet vissen, maar je kon ze wel voeren met een broodkorst tussen je tenen. In een bouwkeet kon koffie gezet worden en lagen in de banken spelmateriaal. Er werd regelmatig gesport; volleybal was populair. De punten werden geteld, maar er waren geen vaste groepen en geen competitie. Er lagen Canadese kano's om de sloten buiten het terrein te verkennen. Uiteraard met kleding aan. De relatie met de omliggende boerderijen was goed, we gingen er wel eens spelen. Ik herinner me een discussie over een zwanennest bij de vijver. Een zwaan met jongen is gevaarlijk en daarom zouden de eieren geschud moeten worden. Daar was niet iedereen het mee eens. Als kind leerde dat je afstand moest houden van de zwanen. Respect voor de natuur stond hoog in het vaandel. Toen er bij het grasmaaien een zeis bijna twee jonge haasjes raakten, was er weer discussie. De haasjes waren aangeraakt, dus zou de moeder ze waarschijnlijk verstoten. Maar mijn ouders waren tegen het houden van huisdieren. Uiteindelijk zijn ze met ons mee naar huis gegaan, Berkje en Woudje. Ondanks onze zorg en speciale melk hebben ze het niet gered. Opgroeien op een naturistenterrein heb ik als heel vrij ervaren. Geen gedoe met omkleden in een benauwd tentje en geen gegluur van jongens. Maar op school kon ik niet vertellen waar ik in de zomer geweest was en waarom ik geen witte strepen van een bikini had. En in de kerk en in de buurt mocht ik het er ook niet over hebben. De vrijheid om bloot te lopen was wel een lastig geheim.

Plaats een reactie

Verzenden

Ontdek meer

Heb jij een verhaal over de Zuid-Hollandse geschiedenis?

Welk verhaal mag volgens jou niet ontbreken op deze website? Deel je verhaal of tip met de redactie! Lees de voorwaarden en tips voor het schrijven van een verhaal.

Ontvang de laatste verhalen in je mailbox

Wil je op de hoogte gehouden worden van nieuwe publicaties? Abonneer je dan op onze nieuwsbrief!

Deze website maakt gebruik van geanonimiseerde cookies om jouw gebruikservaring te optimaliseren en voor de analyse van onze website. Deze cookies kun je niet uitzetten. Bij het tonen en afspelen van YouTube video's worden cookies van derden geplaatst. Deze cookies van derden kun je wel uitzetten. Klik op "Akkoord" als je akkoord gaat met dit gebruik van cookies, klik op "Aanpassen" voor meer informatie en om zelf te bepalen welke cookies deze website plaatst.

Deze website maakt gebruik van geanonimiseerde cookies om jouw gebruikservaring te optimaliseren en voor de analyse van onze website. Deze cookies kun je niet uitzetten. Bij het tonen en afspelen van YouTube video's worden cookies van derden geplaatst. Deze cookies van derden kun je wel uitzetten. Klik op "Akkoord" als je akkoord gaat met dit gebruik van cookies, klik op "Aanpassen" voor meer informatie en om zelf te bepalen welke cookies deze website plaatst.