Naar overzicht

Baden en flaneren aan de Zuid-Hollandse kust

Saskia Kuus
04 juli 2022

Sinds de opening van het eerste badhuis in 1818 is er veel veranderd in de Zuid-Hollandse kustplaatsen. De elite die kwam kuren aan de Noordzee heeft plaatsgemaakt voor dagjesmensen die zich vermaken aan de kust. De kleding die in het water en aan het strand werd gedragen veranderde mee.

Badhuis Jacob Pronk te Scheveningen

In 1818 wordt Scheveningen het eerste Nederlandse zeekuuroord. De ondernemer Jacob Pronk opent zijn badhuis met vier badkamers waarin badkuipen staan die gevuld kunnen worden met warm of koud zeewater. Bij het badhuis horen ook twee badkoetsen die een aantal meters de zee ingereden kunnen worden. Met hulp van een badman of –vrouw kan de badgast aan de achterkant de badkoets verlaten en een aantal maal worden ondergedompeld in de zee. De kap beschermt daarbij tegen nieuwsgierige blikken. De eerste badgasten gaan naakt in het water of dragen een lang badhemd. In 1845 krijgt Katwijk op initiatief van de ‘gemeentedokter der armen’ als tweede Zuid-Hollandse kustplaats een eigen badhuis met badkoetsen.

Het Stedelijk badhuis uit 1828 dat het oorspronkelijke badhuis van Jacob Pronk verving, met in beide vleugels 6 badkamers. Op het strand een badkoets en twee verrijdbare tentjes. Ingekleurde lithografie door Frederik Lodewijk Huijgens, ca. 1830 (Collectie Haags Gemeentearchief)

Badmode in de 19de eeuw

In de jaren ’60 van de negentiende eeuw ontstaat er een echte badmode. Het badkostuum voor dames bestaat uit een lange broek en een knie- of heuplange tuniek met lange mouwen. In de loop van de tijd worden de mouwen en broekspijpen steeds korter en kunnen de dames zich steeds gemakkelijker bewegen in het water. Heren dragen een gestreepte zwembroek, geïnspireerd op de kleding van Franse vissers. Omdat de zwembroek vaak afzakt verruilen steeds meer mannen de zwembroek voor een eendelig zwempak.

Gekleed over het strand

Op het strand dragen dames japonnen die even modieus zijn als baljaponnen, met een korset en crinoline of tournure daaronder die zorgt voor het juiste silhouet. Een dame beweegt zich echter op het strand nooit zonder hoofddeksel of met een diep decolleté, in feite droeg men meer kleding op het strand dan in de balzaal… Een onmisbaar attribuut op het strand is een parasol die de huid beschermt tegen zonnestralen. Heren dragen een driedelig pak en hoed op het strand.

Gemengd bad

Met de opening van het Kurhaus in 1885 wordt Scheveningen een echte mondaine badplaats met als gasten vorsten en grootvorsten uit Oost-Europa en Duitse miljonairs. Ondanks veel protesten is er vanaf 1885 naast het dames- en herenbad een deel van het strand in gebruik als gemengd bad. Deze nieuwe mogelijkheid tot het gemengd baden lokt vooral veel Engelse toeristen naar Scheveningen.

Dames dragen nog steeds het tweedelig badkostuum bestaande uit een tuniek en broek, maar vanaf 1886 verschijnt er voor dames ook een eendelig badkostuum. Naar mate meer mensen leren zwemmen wordt het steeds belangrijker dat het badkostuum de bewegingen niet hindert. Langzaam verdwijnen dan ook de mouwen en pijpjes van het badpak. Mannen dragen een eendelig badpak al dan niet voorzien van horizontale strepen of een gestreepte zwembroek.

Elite aan het strand

In het Nederlandse modetijdschrift De Gracieuse wordt in 1901 voor het eerst melding gemaakt van een ‘strandtoilet’. Een japon speciaal bedoeld om te dragen aan het strand. In deze tijd worden ook vistite-, receptie-, soirée- en baljaponnen beschreven, en ook japonnen voor watersport, tennis, reisjaponnen en wandelkostuums. Met het vele malen per dag wisselen van kostuum toont een dame uit de hoge stand haar rijkdom.

Jongens aan het strand zijn vaak gekleed in een matrozenpakje. Karakteristiek voor het matrozenpakje is de afneembare blauwe schouderkraag met witte strepen. Tot 1900 worden de matrozenpakjes op maat gemaakt, maar het is een kledingstuk dat makkelijk in serie gemaakt kan worden en zo van maatkleding confectie wordt. Meisjes dragen ook matrozenjurkjes of eenvoudige witte jurkjes aan het strand.

Het gemengde bad met een groep badende dames en heren. De meeste mannen dragen een eendelig gestreept badpak. De dames zijn gekleed in een- of tweedelig badkostuum. Prentbriefkaart ca. 1908 (Collectie Haags Gemeentearchief)

Interbellum: nieuw publiek, nieuwe modes

Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in de zomer van 1914 heeft een enorme invloed op de Zuid-Hollandse badplaatsen. Al blijft Nederland neutraal, de vele buitenlandse badgasten blijven vanaf 1915 weg. Toch is er in de jaren ’20 sprake van een nieuwe bloeiperiode voor de badplaatsen, voor meer Nederlanders is een reisje naar zee betaalbaar en ook buitenlandse gasten vinden hun weg naar de Noordzeekust. Hoek van Holland en Wassenaar worden ontdekt als nieuwe badplaatsen.

Het eendelig badpak wint het volledig van het tweedelig badpak en toont steeds meer blote huid. In de jaren ’20 wordt het ‘zonnebad’ langzaam populair en wordt het ideaal van een lelieblanke huid vervangen door het ideaal van een zongebruinde huid. Een deel van het strand wordt gebruikt als zonnestrand, daar is het toegestaan om in badkleding op het strand te liggen of te zitten. De badpakken voor dames én heren krijgen daardoor een steeds diepere hals- en ruguitsnijding.

In de jaren ’20 raken de badkoetsen buiten gebruik om de zee in te gaan. Maar het is niet gepast om in badkleding over het strand te lopen. Een badmantel is daardoor een onmisbaar kledingstuk. In de jaren ’20 verschijnt een nieuw kledingstuk voor jonge vrouwen op het strand: de strandpyjama. Deze bestaat uit een combinatie van een wijde lange pantalon en een jasje die makkelijker over een badpak aangetrokken kunnen worden. Voor veel mensen is dit een revolutionaire aanblik, een vrouw die zich in het openbaar in een broek vertoont. Voor tekenaars een dankbaar onderwerp: een vrouw in broek die er bijna uitziet als een man en een man in een gekleurde badmantel die er vrouwelijk uitziet.

Een dagje naar het strand

In de Tweede Wereldoorlog werden het strand en de duinen tot verboden gebied verklaard. De Nederlandse kust werd onderdeel van de Atlantikwall, de verdedigingslinie die een invasie van de Geallieerden moest voorkomen. Na de oorlog wordt er hard gewerkt om de oorlogsschade zo snel mogelijk te herstellen. De trend van meer dagjesmensen en minder hotelgasten die al voor de oorlog is begonnen zet zich verder door. Door de stijgende welvaart en toegenomen vrije tijd kunnen steeds meer mensen zich een dagje naar het strand veroorloven.

In 1946 wordt in Frankrijk door de modeontwerper Louis Réard een bijzonder gewaagd badkledingstuk gelanceerd: de bikini. Deze bestaat uit vier driehoekige lapjes stof en laat een groot deel van het lichaam vrij, waaronder de navel en de heupen. In het begin durft slechts een kleine groep vrouwen zich in een bikini te vertonen. Wollen badpakken worden in de jaren ’50 steeds meer vervangen door badpakken vervaardigd van synthetische materialen. In tegenstelling tot wol lubbert dit niet uit als het nat wordt en blijft de pasvorm veel beter. Het Nederlandse bedrijf Tweka uit Geldrop groeit uit tot een internationaal bedrijf en verkoopt badkleding in meer dan 25 landen.

Voor mannen is het badpak met bovenstuk al voor de oorlog uit de mode geraakt. De zwembroek verandert tot 1970 weinig van model, daarna worden naast broeken tot in de taille ook meer sportievere modellen tot de heupen gedragen.

Badgasten op het strand van Katwijk 1960, foto Willem van de Poll (Collectie Nationaal Archief)

Naaktstrand

In 1975 wordt een deel van het strand aan de noordzijde van Scheveningen in gebruik genomen als naaktstrand. Nu kan iedereen zelf kiezen hoeveel huid hij of zij blootstelt aan de zon en aan de ogen van anderen.

In de jaren ’70 moeten de Noordzeestranden concurreren met de Spaanse costa’s die voor veel mensen een betaalbare vakantiebestemming worden. Het wordt belangrijk om in de vakantie zo bruin mogelijk te worden, vaak gekleed in niet meer dan een minuscule tanga. Met de komst van het naaktstrand en de tangaslip lijkt er een einde gekomen te zijn aan de badmode, maar het tegendeel blijkt het geval. Aan het begin van de jaren ’80 waait de fitness rage over vanuit Amerika en wordt een atletisch gespierd lichaam een nieuw schoonheidsideaal. Een geraffineerd gesneden badpak accentueert het lichaam beter dan een tangaslip en het aanbod voor badpakken en bikini’s wordt steeds gevarieerder. In de jaren ’80 wint ook het windsurfen aan populariteit en komen vrij lange surfshorts voor mannen in de mode.

Bang voor de zon?

Het is duidelijk, badmode blijft altijd in ontwikkeling. Niet alleen sociaal-maatschappelijke ideeën veranderen de eisen die aan badkleding worden gesteld. In de jaren ’90 wordt er steeds meer bekend over de schadelijke effecten van zonnestraling. Steeds minder vrouwen zonnen topless. Met name in Australië wordt veel UV-werende badkleding geproduceerd. Een nieuwe, onverwachte, doelgroep blijkt ook belangstelling te hebben voor badkleding die het hele lichaam bedekt: jonge moslima’s. Zo kunnen zij zich ook vrij op het strand en in het water bewegen. In 2016 wordt op het strand van Cannes een moslima gedwongen door 4 agenten gewapend met gummiknuppels en pepperspray haar kleding uit te doen. Als protest tegen deze actie wordt in hetzelfde jaar op Scheveningen een ‘burkini-dag’ georganiseerd. Op de Zuid-Hollandse stranden mag iedereen dragen wat hij of zij wil.

Over de auteur

Saskia Kuus studeerde kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Leiden en specialiseerde zich in kostuumgeschiedenis. Zij schreerf onder andere 'Baden en flaneren aan zee, Badcultuur en strandmode op Scheveningen sinds 1818' (2007) en is voorzitter van de Nederlandse Kostuumvereniging. Zij is als Programmaleider Cultuur verbonden aan de Bibliotheek Den Haag.

0 reacties

Plaats een reactie

Verzenden

Heb jij een verhaal over de Zuid-Hollandse geschiedenis?

Welk verhaal mag volgens jou niet ontbreken op deze website? Deel je verhaal of tip met de redactie! Lees de voorwaarden en tips voor het schrijven van een verhaal.

Ontvang de laatste verhalen in je mailbox

Wil je op de hoogte gehouden worden van nieuwe publicaties? Abonneer je dan op onze nieuwsbrief!

Deze website maakt gebruik van geanonimiseerde cookies om jouw gebruikservaring te optimaliseren en voor de analyse van onze website. Deze cookies kun je niet uitzetten. Bij het tonen en afspelen van YouTube video's worden cookies van derden geplaatst. Deze cookies van derden kun je wel uitzetten. Klik op "Akkoord" als je akkoord gaat met dit gebruik van cookies, klik op "Aanpassen" voor meer informatie en om zelf te bepalen welke cookies deze website plaatst.

Deze website maakt gebruik van geanonimiseerde cookies om jouw gebruikservaring te optimaliseren en voor de analyse van onze website. Deze cookies kun je niet uitzetten. Bij het tonen en afspelen van YouTube video's worden cookies van derden geplaatst. Deze cookies van derden kun je wel uitzetten. Klik op "Akkoord" als je akkoord gaat met dit gebruik van cookies, klik op "Aanpassen" voor meer informatie en om zelf te bepalen welke cookies deze website plaatst.