Drie vrouwen, drie steden

Graven, edelen en handelaren

Het middeleeuwse Holland wordt geregeerd door een graaf. Hij bezit uitgestrekte domeinen waaruit hij zijn inkomsten trekt. In het bestuur en beheer van het graafschap laat hij zich bijstaan door de voornaamste edelen uit zijn gebied. De meeste zijn grootgrondbezitters die behalve over veel land en boerenbedrijven vaak ook beschikken over een versterkt huis of zelfs een kasteel. De graaf en de edelen in zijn gebied zijn met elkaar verbonden door het leenstelsel. De graaf is de leenheer; hij belooft de edelen en hun bezittingen te beschermen. De leenmannen beloven de graaf trouw te zijn en hem bij te staan met raad en daad. Dat laatste houdt onder meer in dat zij hem zo nodig voorzien van geld en militaire steun.

In de twaalfde en vooral de dertiende eeuw verschijnt er een nieuwe machtige bevolkingsgroep op het toneel: die van de handelaren. Zij zijn bij uitstek afhankelijk van een veilige omgeving om te wonen, te werken en te reizen. Vaak wonen zij bij elkaar op plaatsen waar markten worden gehouden en goede verbindingswegen zijn, liefst over water. Zulke plekken zijn ook aantrekkelijk voor ambachtslieden, die er gemakkelijk hun grondstoffen kunnen laten aanvoeren en hun producten kunnen verkopen.

Stadsrechten

De nieuwe centra van handel en nijverheid zijn belangrijk voor de graaf. Hij heft er tol op de goederen die worden verhandeld of doet er inkopen voor zijn uitgebreide hofhouding. Er wonen vaklui die hij kan inschakelen en er zijn mensen die beschikken over transportmiddelen en een internationaal netwerk. En niet te vergeten: er gaat veel geld om, dus hier vestigen zich ook wisselaars en bankiers. Als de graven weer eens in geldnood zitten, kunnen zij hier terecht om geld te lenen.

Net als met individuele edelen, maakt de graaf ook afspraken met de belangrijkste nederzettingen in zijn gebied. Vaak gebeurt dat in de vorm van een stadsrecht. Dat houdt in dat de bewoners een zekere mate van zelfbestuur krijgen. Uit hun midden worden schepenen aangewezen, vaak zeven. Zij besturen de stad samen met een vertegenwoordiger van de graaf, die schout of baljuw wordt genoemd. Zij mogen keuren opstellen, verordeningen waarin het dagelijkse reilen en zeilen in de stad wordt geregeld. Daarin worden dingen verboden, bijvoorbeeld het dragen van wapens of het leegkieperen van een po op straat. Maar keuren bevatten ook geboden, zoals de plicht om een waterdichte brandemmer in huis te hebben of om mee te werken aan het verdedigen van de stad in tijden van oorlog.

Ook de handhaving van deze verboden en geboden wordt grotendeels een zaak van de stedelingen zelf. De schepenen spreken recht in zaken die worden aangespannen door de schout. Die is verantwoordelijk voor het opsporen en aanklagen van overtreders en voor het handhaven van de openbare orde.

Geven en nemen

Het waarborgen van recht en orde dient ook een economisch belang. In veel stadsrechten worden namelijk jaarmarkten ingesteld of tolvrijstellingen verleend om de handel te bevorderen. Kooplieden kunnen hun werk alleen doen als als zij weten dat zijzelf en hun goederen op wegen en wateren en in marktplaatsen veilig zijn.

Stadsrecht is niet altijd een gunst die eenzijdig wordt verleend door de graaf of een andere voorname persoon. Het is een overeenkomst, met wederzijdse rechten en plichten. De graaf verwacht iets terug van de nieuwbakken stedelingen, net als van zijn leenmannen. Zo moeten ook steden hem trouw beloven, belasting betalen en in geval van oorlog een aantal manschappen leveren voor zijn leger. Als een stad toestemming krijgt om muren en poorten te bouwen, bepaalt de graaf dat zij voor hemzelf altijd ‘open’ zal zijn. Zo krijgt hij verspreid over zijn gebied een netwerk aan waardevolle militaire steunpunten.

Als verlening van stadsrechten een kwestie is van geven en nemen, is het ook niet vanzelfsprekend dat het initiatief altijd uitgaat van de graaf. In veel gevallen benaderen de bewoners van een nederzetting de graaf met het verzoek om meer zelfbestuur. Vaak bestaan er al allerlei plaatselijke gewoonterechtsregels, die nu schriftelijk worden bevestigd in een stadsrechtoorkonde. Daarin krijgen ook nieuwe afspraken tussen graaf en stedelingen een plaats.

Er staan heel wat stadsrechten op naam van graaf Willem II (1227-1256). In enkele daarvan spelen vrouwen een opvallende rol. Zijn tante Rikarde is betrokken bij het stadsrecht van Delft en zijn moeder Machteld bij dat van ’s-Gravenzande. Zijn dochter Aleid verleent na Willems dood op eigen gezag stadsrecht aan Schiedam. Deze drie vrouwen uit de grafelijke familie drukken zo hun stempel op de stedelijke ontwikkeling van het zuidwesten van Holland. Maar wel in heel verschillende omstandigheden.

Rikarde en Delft

De Hof van Delft is vanouds een domein van de graven van Holland. Zij organiseren er al in de elfde eeuw de ontginning van de uitgestrekte moerassige gronden. Die wordt mogelijk gemaakt door het graven van een afwateringskanaal: de Schie. Die mondt uit in de Maas en aan het andere uiteinde, op een kreekrug, verrijst de nederzetting Delft. Mede dankzij de goede waterverbinding met de Maasmond is Delft een vanzelfsprekende plaats voor de vestiging van een markt voor de wijde omgeving. Er vindt handel plaats in boter en kaas, er ontstaat lakennijverheid en later is Delft befaamd om zijn bier. Al rond 1200 staan er stenen gebouwen, waaronder een tufstenen voorganger van de huidige Oude Kerk.

Verschillende leden van de grafelijke familie hebben een deel van het graafschap in beheer om in hun levensonderhoud te voorzien. Zo bezit Rikarde, een ongehuwde zuster van de in 1234 overleden graaf Floris IV, de grafelijke goederen in Delft en omgeving. Zij heeft hier ook een woning. In dit huis verleent haar neef graaf Willem II op 15 april 1246 stadsrecht aan Delft. Dit is al een sterke aanwijzing dat Rikarde actief betrokken is bij deze overeenkomst tussen de graaf en de nieuwe stad, maar er is meer. Acht dagen later verleent graaf Willem een aanvulling op het stadsrecht, naar hij zelf schrijft op uitdrukkelijk verzoek van zijn tante Rikarde.

Delft is al een bloeiende nederzetting op het moment van stadsrechtverlening. De bewoners maken gebruik van de aanwezigheid van Rikarde om hun zaken met de graaf te regelen. Omgekeerd zal zij zich er graag voor lenen, want een groeiende en welvarende stad komt ook haar portemonnee ten goede. Heel direct zelfs: de 50 pond die Delft voortaan jaarlijks aan de graaf moet betalen voor het stadsrecht, wordt afgedragen aan Rikarde zo lang zij leeft.

Ook in andere opzichten draagt Rikarde bij aan de ontwikkeling van Delft. Zo sticht zij hier het vrouwenklooster Koningsveld, waar zij in 1263 wordt begraven. Als een monnik van de abdij van Egmond haar overlijden noteert, betitelt hij Rikarde als ‘vrouwe van Delft’.

Machteld en ’s-Gravenzande

In het uiterste zuidwesten van Holland bezitten graaf Willem IV en zijn vrouw Machteld van Brabant achter de duinen een hof, toepasselijk ’s-Gravenzande genoemde. Als Floris in 1234 overlijdt, blijft Machteld hier wonen. Zij spant zich krachtig in om de kleine nederzetting bij de hof tot bloei te brengen. Zij sticht er een kerk, een gasthuis en een begijnhof. Naast de religieuze en de sociale voorzieningen wil zij ook de economie een duwtje in de rug geven. In mei 1246 verleent haar zoon graaf Willem II stadsrecht aan ’s-Gravenzande ‘bij raden en ter begeerte mijnre lieve moeder’.

Gravin-weduwe Machteld is dus degene die het initiatief neemt. Van een krachtige burgerij die dit had kunnen doen, is in de jonge nederzetting ‘s-Gravenzande geen sprake. Het stadsrecht is zelfs uitdrukkelijk bedoeld gunstige voorwaarden te scheppen om mensen te bewegen zich hier te vestigen. ‘s-Gravenzande ligt aan de landweg van Vlaardingen naar Den Haag en bovendien aan de kust, dus de uitgangssituatie lijkt gunstig. Maar de haven verzandt en er is te weinig achterland om ’s-Gravenzande tot regionale marktplaats te laten uitgroeien. De stad van Machteld blijft ook uiterlijk een dorp, zonder muren en poorten.

Aleid en Schiedam

Graaf Willem II overlijdt in 1256. Zijn zoontje Floris V is nog geen twee jaar oud en komt onder voogdij van familieleden. Eerst van zijn oom Floris en na diens overlijden in 1258 van zijn tante Aleid. Zij is dan net weduwe geworden van Jan van Avesnes, graaf van Henegouwen. Om zich van haar taak als regentes te kwijten, vestigt Aleid zich in Holland. Zij koopt land aan de monding van de Schie, die enkele jaren eerder is afgedamd. In de nieuwe nederzetting Schiedam bouwt zij het versterkte Huis te Riviere, waarvan de ruïnes nog altijd zichtbaar zijn naast het stadskantoor. Verder sticht zij er een kerk, een gasthuis en een begijnhof – net als haar moeder Machteld deed in ’s-Gravenzande.

In 1266 wordt Floris V meerderjarig verklaard en hij werkt met Aleid samen aan het versterken van de positie van Schiedam. Zo stellen zij er een jaarmarkt in en krijgen de bewoners tolvrijdom in het hele graafschap. De kroon op de ontwikkeling is de verlening van stadsrecht door Aleid zelf in 1275. Uit alles blijkt dat het haar bedoeling is om Schiedam tot een belangrijke havenstad te maken, een schakel tussen Holland, Zeeland en Vlaanderen. Dat lukt niet helemaal, want de haven wordt telkens weer bedreigd door verzanding. Bovendien krijgt Floris V ruzie met Aleids zoon Floris van Henegouwen en is hij niet erg genegen om het welvaren van diens stad te bevorderen. Na het kinderloos overlijden van Floris van Henegouwen in 1295 vervallen de Schiedamse goederen van zijn familie aan de Hollandse grafelijkheid.

Drie vrouwen, drie steden

Aleid, haar moeder Machteld en haar tante Rikarde hebben een cruciale rol gespeeld bij de stadwording van Schiedam, ’s-Gravenzande en Delft. Behalve de familiebanden van hun stichteressen hebben de drie steden nog iets gemeen: de relatie met het klooster Koningsveld, gesticht door Rikarde. Daar wonen adellijke vrouwen die een religieus leven leiden in relatieve luxe. Daar is veel geld voor nodig, bijvoorbeeld voor het bouwen en onderhouden van de woonvertrekken en de kapel en voor het levensonderhoud van de nonnen en de priesters die aan het klooster verbonden zijn. Die priesters zijn afkomstig uit het moederklooster van Koningsveld: de abdij Mariënweerd in de Betuwe. Rikarde, Machteld en Aleid zorgen er samen voor dat Koningsveld en Mariënweerd worden voorzien van de nodige inkomsten.

Rikarde schenkt aan haar klooster Koningsveld de inkomsten van de kerk van Pijnacker. Het mag er bovendien de pastoor benoemen, net als de kapelaan van het gasthuis in Delft. Machteld schenkt de kerk van ’s-Gravenzande aan Mariënweerd. En Aleid schenkt aan Koningsveld de ambten van pastoor van Schiedam en van kapelaan in het gasthuis en op haar Huis te Riviere. De inkomsten van alle hier werkzame priesters vloeien in de kloosterkassen van Koningsveld en Mariënweerd.

Als tegenprestatie voor deze schenkingen vragen Rikarde, Machteld en Aleid gebeden voor hun zielenheil en dat van hun familie. Die vinden plaats in de kloosters Koningsveld en Mariënweerd én in de kerken en kapellen waar hun priesters werkzaam zijn. Zo raken Delft, ’s-Gravenzande en Schiedam ook met elkaar verbonden in een religieuze gebedsgemeenschap. Die band blijft bestaan, ook na het overlijden van de drie stichteressen, tot het einde van de Middeleeuwen.

Foto bovenaan pagina: Beeld van Aleid van Henegouwen door Theresia van der Pant, in 1998 geplaatst naast de ruïne van het Huis te Riviere in Schiedam. (foto Gerrit Verhoeven)