Waarom de Nederlandse opstand net zo chaotisch was als de Joegoslavische burgeroorlog

Op 1 april 1572 namen de watergeuzen Den Briel in. Al op de basisschool wordt Nederlanders geleerd dat dit een gebeurtenis van immens gewicht was – het was immers het begin van de Nederlandse ontstaansgeschiedenis! Een goed begin voor een gesprek dus, en wat blijkt: in 1572 vonden Willem van Oranje en de Hertog van Alva de inname van Den Briel helemaal niet heel belangrijk. Fagel: ‘Zij hadden hun aandacht bij andere dingen.’

Tekst gaat verder onder de afbeelding.

Hoe keken Oranje en Alva dan naar de geuzen en de inname van Den Briel?

‘De watergeuzen waren wel een last voor de handel van Holland en Zeeland, maar uiteindelijk dachten zowel Alva als Oranje in termen van landlegers: aan invasies vanuit Duitsland of vanuit Frankrijk, soldaten en kanonnen. Over het bestrijden van de geuzen praatte Alva wel, maar daar bleef het bij: “Er moet geld gevonden worden” zei hij, of “Er moeten extra schepen komen.” Maar uiteindelijk liet hij de steden in het noorden van de Nederlanden het probleem zelf oplossen, een beetje zoals onze regering nu soms problemen aan de gemeente of provincie overlaat.

‘Zoals de verovering van Den Briel aantoont wisten die steden helemaal niet met de geuzen om te gaan. Je kon een onverdedigde stad met maar heel weinig soldaten innemen, en veel steden wilden geen Spaans garnizoen. Alva en Filips II, de Spaanse koning, vonden de zuid- en oostflank van de zuidelijke Nederlanden namelijk veel belangrijker: dat is waar Oranje vocht om de gebieden te heroveren die de Spanjaarden hem hadden afgenomen. Ook Oranje was dus vooral met het zuiden bezig. Voor de geuzen had hij weinig aandacht, ook al voeren ze rond met kaperbrieven die hij zelf had ondertekend. Oranje zou pas interesse krijgen in het noorden nadat zijn oorlog in het zuiden zo goed als verloren was.’

Waarom was het zuiden van de Nederlanden zo belangrijk?

‘Het eerst wat je moet beseffen is dat het gebied groot was. Een heel stuk land dat nu Noord-Frankrijk is – de gebieden rondom Lille (Rijsel), Valenciennes (Valencijn), Arras (Atrecht) en Duinkerken – waren toen ook “Nederlanden” (wat de Nederlandse namen verklaart). Dit zuidelijke gebied was rijker dan het noorden en bovenal lag het aan de grens met Frankrijk. Voor de Habsburgers (de dynastie waar onder andere Filips II deel van uitmaakte) was Frankrijk van enorm belang: ze hadden er al grote, bloederige oorlogen mee uitgevochten en het stond centraal in al hun politieke overwegingen. Er mochten dan ook geen zwakke plekken bij dat grensgebied ontstaan. Ik heb brieven gelezen van Spaanse soldaten waarin zij duidelijk schrijven dat ze oorlog voeren in bijvoorbeeld Henegouwen veel belangrijker vinden dan wat er gebeurt in het noorden.’

Links: kaart van de Habsburgse Nederlanden. De rode lijn geeft de grens tussen noord en zuid aan. (Atlas de géographie physique, politique et historique, publiek domein.) Rechts: Het Spaanse Habsburgse Europese rijk in 1547, in het groen. Dit grondgebied was veel groter dan dat van de opstandelingen, maar de Spanjaarden waren verwikkeld in conflicten in en om hun hele grondgebied. (The Cambridge Modern History Atlas, publiek domein.)

Het boek heet burgeroorlog in de Nederlanden. Waarom een burgeroorlog?

‘De Nederlandse opstand wordt vaak gezien als conflict tussen “goede” Nederlanders en “slechte” Spanjaarden. Dit is een gevolg van propaganda die door Oranje zelf al gemaakt werd. In werkelijkheid hebben in iedere plaats Nederlandse burgers tegenover elkaar gestaan. Mensen dachten bijvoorbeeld anders over Oranje of de Spanjaarden, over de geuzen, belastingen of over lokale machtsverhoudingen. Op veel plekken, zoals bijvoorbeeld Vlissingen, liep dit uit op grootschalig geweld.’ (Lees hier meer over de opstand in Vlissingen, waar burgers in opstand kwamen tegen de lokale overheid toen deze overlegden over het in de stad verwelkomen van een Spaans garnizoen.)

‘Boven het niveau van het individu en kleinere groepen waren steden in 1572 sowieso nog zeer autonoom. Het gevolg was dat ze vooral bezig waren met overleven. Soms besloten ze dat ze dat het beste konden doen aan de zijde van Oranje en de geuzen, andere steden besloten trouw te blijven aan de regering. Van een gezamenlijke Nederlandse strijd tegen Spanje was dus geen sprake: er werden eerder grote hoeveelheden mini-burgeroorlogen uitgevochten. Sommige steden, zoals Enkhuizen en Vlissingen, kozen voor Oranje, maar Amsterdam bleef regeringsgetrouw.’

De opstand wordt ook vaak gezien als een geloofsoorlog.

‘Wetenschappelijk gaan we ervan uit dat rond 1600 tien procent van de Nederlanders calvinistisch was. Protestantisme heeft een rol gespeeld, maar bovenal was het een strijd van katholieke Nederlanders tegen elkaar. De academische aandacht hiervoor groeit de laatste jaren en we beseffen steeds meer dat een katholieke meerderheid onderdrukt is door een protestantse minderheid. Zo ook in Brielle, nadat de protestantse geuzen de macht grepen. Opnieuw zie je dat Nederlanders verre van een uniforme groep vormden.’

Als we 1572 bekijken als een jaar van burgeroorlog, hoe verandert dat het beeld van de Nederlandse geschiedenis?

‘Het eenzijdige beeld van ons verleden zoals dat nu bestaat is grotendeels in de negentiende eeuw (maar ook al daarvoor) geschreven door de Nederlandse overwinnaars. Het is echt een verhaal geworden, van “de goeden” tegen “de slechten”. Nederlanders vechten daarin voor hun geloof en hun vrijheid op een manier die heel geordend verteld wordt. Wie nu op tv kijkt naar iets over burgeroorlogen in het Midden-Oosten, of over die in Joegoslavië, denkt al snel: “Wat een puinhoop daar. Die mensen doen maar wat! Ze weten niet eens waarom ze vechten! Wij vochten tenminste voor vrijheid!”

‘We moeten leren dat onze opstand even smerig was als de oorlogen op tv. We hadden krijgsheren, religieuze fanatici, corruptie, slachtpartijen en veel mensen aan vele verschillende kanten. Pas als je dat inzien begrijp je de chaos die zulke oorlogen kenmerkt. En dat is heel anders dan die opgeruimde versie van de geschiedenis die nog altijd ons beeld vertekent.

‘Ik denk dat veel mensen meer willen weten, maar deze oude beelden blijven toch hangen.’

Had Willem van Oranje wel iets te zeggen in deze burgeroorlog?

‘Zoals hoort bij chaotische tijden, had ook Oranje niet alles onder controle. De watergeuzen roofden en plunderden in zijn naam en deden daarbij dingen waar Oranje niets vanaf wist of zelfs tegen zou zijn geweest. Datzelfde gold voor fanatieke calvinistische milities. Oranje zag graag geloofstolerantie en vreedzame samenleving tussen katholieken en protestanten, maar zelfs toen er doden vielen (zoals de Martelaren van Gorcum) en protestanten katholieken onderdrukten, kon Oranje daar niets aan veranderen. Hij had er simpelweg de machtsmiddelen niet voor. Het idee van Oranje als leider die alles top-down onder controle had klopt dus niet.

Waarom bestaat dan toch het beeld van Oranje als Vader des Vaderlands?

‘Oranje is door zijn nazaten op een voetstuk geplaatst, omdat zij via hem hun macht wilden legitimeren. In werkelijkheid is wat hij probeerde te doen – het terugnemen van zijn land in de zuidelijke Nederlanden – mislukt en is het ontstaan van Nederland maar in beperkte mate aan hem te wijten. Hij zou gewalgd hebben van de Nederlandse Republiek! Oranje was een katholiek opgevoede hoge edelman met gebieden in het rijke zuiden. Hij zou nooit een calvinistische, noordelijke republiek onder leiding van burgers gewild hebben en heeft zelfs geprobeerd de vorstelijke macht in het gebied uit handen te geven aan katholieke edelen zoals de Franse hertog van Anjou.

‘Daarnaast, onder de rivieren en in het oosten van het land was Oranje geen held. Het hele oosten is gewoon met het zwaard door de Nederlandse rebellen veroverd. Het nationale verhaal is dus eigenlijk heel Hollands, maar domineert wel het nationale geschiedverhaal.

‘Oranje’s recente biograaf, René van Stipriaan, was het overigens niet eens met ons beeld van Oranje als leider zonder controle.’

Hoe kan het dat historici zulke verschillende visies op Oranje hebben?

‘Van Stripriaan kijkt bijvoorbeeld vanuit de brievencorrespondentie van Oranje en ziet hoe hij zichzelf aan de buitenwereld presenteert: als iemand die alles onder controle heeft. Vaak is dit alleen maar achteraf “net doen alsof”, door Oranje. Alva doet ditzelfde in zijn brieven naar Filips. Zowel Oranje als Alva schreven die brief ook voor een zeer specifieke ontvanger die ze een bepaald beeld wilden geven. Oranje schreef naar protestanten bijvoorbeeld heel andere brieven dan naar katholieken.’

‘Als historicus krijg je zo dus een ander beeld van hem dan wanneer je hem meer van buitenaf bekijkt, zoals Judith Pollmann en ik hebben gedaan.’

Hoe is de rol van de opstand in het Nederlandse beeld van ons verleden veranderd?

‘Tegenwoordig zien we de geschiedenis vooral door de spiegel van de Tweede Wereldoorlog, maar daarvoor waren de Spanjaarden onze nationale boeman. Zo’n externe nationale vijand is belangrijk voor het zorgen voor eendracht: dat is beter dan vertellen dat Nederlanders onderling ook tegen elkaar vochten. Zoals ik zei, dat eerste is opgeruimde geschiedenis. De geschiedenis bestuderen is soms als het zoeken naar logica in een willekeurige reeks gebeurtenissen. Je moet oppassen dat je er niet té veel orde in aanbrengt. Anders krijg je verhalen zoals “de goede Nederlanders” tegen “de slechte Spanjaarden.”’

Bronnen en (lees)tips

• Raymond Fagel, Judith Pollmann, 1572: Burgeroorlog in de Nederlanden (2021).
• Historisch Museum Den Briel
• Rijksmuseum, collectiestukken met betrekking tot de Nederlandse opstand
• Andere publicaties van Raymond Fagel