De Hordijk in IJsselmonde: van dijk tot familienaam

Het eiland IJsselmonde

Het huidige eiland IJsselmonde ligt in het gebied van de Rijn-Maas-delta en is één van de Zuid-Hollandse eilanden. Onder invloed van de rivieren, maar ook van het zeewater, is dit landschap door de eeuwen heen continu aan verandering onderworpen. Hoewel het gebied al minstens 5000 jaar geleden werd bewoond, was dit voornamelijk langs de hoger gelegen oeverwallen en rivierduinen, ook wel donken genoemd, en moest de mens zich telkens weer aanpassen aan de steeds veranderende natuurlijke omgeving.

Tijdens de Romeinse bezetting (van 12 v.Chr. tot tegen 300 n.Chr.) vond een meer structurele en permanente bebouwing en bewoning plaats. In de tweede helft van de 3e eeuw trokken de meeste bewoners echter uit deze omgeving weg, voornamelijk vanwege een combinatie van twee ongunstige omstandigheden. Ten eerste werd het er steeds onveiliger door regelmatige invallen van Germaanse stammen vanuit het noorden. Ten tweede werd het in die tijd steeds natter en dus minder geschikt voor bewoning. In de eeuwen daarna was er nauwelijks nog sprake van langdurige bewoning. Pas in de 8e eeuw, toen het Rijngebied eenmaal onbetwist deel werd van het Frankische rijk, en ook het weer droger werd, kwam de bewoning ook weer op gang.

Na enige twisten tussen de bisschoppen van Utrecht en de graven van Holland gedurende de 10e en 11e eeuw, komt IJsselmonde uiteindelijk onder het gezag van de graaf van Holland. In 1072 wordt voor het eerst het slot Islemünde vermeld. De naam verwijst naar de ligging bij de monding van de Hollandse IJssel.

De eerste bedijkingen in dit gebied vonden plaats tijdens de 12e eeuw. Deze dijken waren echter nog niet van zeer hoge kwaliteit, aangezien het voornamelijk opgehoogde oeverwallen waren. Er vonden daarom nog steeds regelmatig overstromingen plaats, met daarna weer herbedijkingen.

Door een aantal opeenvolgende overstromingen in de jaren 1373-1375 kwam vrijwel de gehele Riederwaard (een groot deel van wat nu het eiland IJsselmonde is) onder water te staan. Een 'waard' is een door rivieren omgeven bedijkt landschap. Pas in 1404 werd het oostelijke deel van de Riederwaard, en ook de polder Oud-Reijerwaard, opnieuw bedijkt.

In 1421 vond de Sint-Elisabethsvloed plaats. Vrijwel de gehele Groote (Zuid-Hollandsche) Waard, waaronder ook de Riederwaard, kwam hierdoor onder water te staan. Er ging veel voorgoed verloren: meerdere dorpen, veel mensenlevens, vee en landbouwgrond.

In de decennia na deze verwoestende vloed werden veel dijken weer herbouwd, en er kwamen ook nieuwe dijken en polders bij. Zo werd bijvoorbeel in 1441 de polder Nieuw-Reijerwaard bedijkt door aansluiting op de IJsselmondedijk. Eén van deze nieuwe dijken werd de Hordijk genoemd. Deze naam komt zeer waarschijnlijk van het woord “horde”, wat een plat houten vlechtwerk aanduidt dat in die tijd veel gebruikt werd voor de versterking van dijken.

Door deze nieuwe bedijkingen en inpolderingen kwam in de loop van de volgende paar eeuwen het eiland IJsselmonde grotendeels tot stand zoals het nu nog steeds bestaat. Met de uitbreiding van de stad en het havengebied van Rotterdam, vooral op de noordelijke helft van het eiland, is IJsselmonde echter voornamelijk een stedelijk en industrieel gebied geworden. Van het oorspronkelijke polderlandschap is momenteel weinig meer te vinden.

De familienaam Hordijk

Op 10 april 1446 vond er een doorbraak in de Hordijk plaats, de eerdergenoemde dijk op het eiland IJsselmonde gelegen tussen de dorpen IJsselmonde en Barendrecht. Op 21 mei van datzelfde jaar werd er vervolgens een overeenkomst gesloten tussen meerdere belanghebbende partijen voor een gemeenschappelijk onderhoud van de Hordijk. De akte van deze overeenkomst is de vroegst bekende vermelding van de naam Hordijk, toen nog geschreven als 'Hortdijc'.

Vanaf omstreeks 1650 tot het begin van de 19e eeuw vormde de Hordijk een onderdeel van de postroute tussen Rotterdam en Antwerpen en vervulde daarmee ook een belangrijke verkeersfunctie. Maar dijken boden uiteraard ook veilige (droge) plekken voor bewoning. Mensen die langs de Hordijk woonden, werden vaak aangeduid als 'van den Hordijk'. Dit is bijvoorbeeld nog terug te vinden in doop- en trouwboeken uit IJsselmonde en Barendrecht. Het gebruik van de naam Hordijk als vaste familienaam gebeurde vervolgens voornamelijk in de loop van de 17e eeuw.

Als gevolg waren er meerdere families, hoewel niet onderling aan elkaar verwant, die de naam Hordijk als familienaam zijn gaan gebruiken. Voor zover bekend, zijn er momenteel nog vijf van deze ongerelateerde Hordijk stambomen in leven, ofwel stambomen waarvan nu levende nakomelingen nog steeds de naam Hordijk dragen.

De heer L. W. Hordijk uit Brielle (van een andere stamboom dan de auteur van het huidige artikel) heeft uitvoerig onderzoek gedaan naar de geschiedenis van deze families. Zijn bevindingen heeft hij opgeschreven in een reeks van 20 fraai geïllustreerde boeken, uitgegeven in eigen beheer. Enkele delen van deze reeks zijn ook ter inzage beschikbaar in het documentatiecentrum van het Museum Hoeksche Waard in Heinenoord.

De Hordijk nu

De Hordijk in IJsselmonde bestaat nog steeds, en is daarmee dus al bijna 600 jaar oud. In de jaren 50 van de vorige eeuw was het nog een grotendeels zelfvoorzienende gemeenschap. Met een kruidenierswinkel, groenteboer, slagerij, café, elektriciteitszaak, bakkerij, en nog veel meer, waren vrijwel alle dagelijkse behoeften direct langs de dijk te verkrijgen. Er was zelfs een school, maar die is helaas eind vorige eeuw afgebrand.

Hoewel deze bedrijvigheid inmiddels grotendeels is verdwenen, heeft de dijk zelf nog vrij goed het karakter van die jaren 50 weten te behouden. De polders aan weerszijden zijn sinds die tijd echter volledig volgebouwd. De Hordijk heeft ook al lang zijn oorspronkelijke functie als dijk en verkeersader verloren, maar wordt nog steeds volop bewoond. De straat ligt nu in de Rotterdamse wijk IJsselmonde.

Gebruikte literatuur

• L. W. Hordijk. Geschiedenis en genealogie van de families Hordijk, deel 1: inleiding. Eigen uitgave, 2023.
• M. IJsselstijn. De ruimtelijke-ontwikkelingsgeschiedenis van Barendrecht tot aan de Tweede Wereldoorlog. Bijlage bij Contactblad 137, Historische Vereniging Barendrecht, 2014.
• T. van Driel. IJsselmondense Hordijk vroeger en nu. De Oud-Rotterdammer, p. 9, 15 november 2022.
• L. Lichtenberg. De vroegste geschiedenis van Rotterdam. Archeologie Online. https://archeologieonline.nl/artikelen/de-vroegste-geschiedenis-van-rotterdam 
• Rijsoord.nl. De geschiedenis van het eiland IJsselmonde. https://rijsoord.nl/het-eiland-ijsselmonde/ 

Bezoek ook eens de website van Wim Hordijk (in het Engels): worldwidewanderings.net