De tuin van Herman Boerhaave: koloniale bloei

Herman Boerhaave (1668-1738) was al een gevestigde naam toen hij Kasteel Oud-Poelgeest betrok. Sinds 1709 was hij hoogleraar geneeskunde en kruidkunde en verantwoordelijk voor de Hortus Botanicus in Leiden. Boerhaaves interesse in botanie, plantkunde, bevond zich in de samenkomst van twee van zijn talenten: geneeskunde en kruidkunde.

Op het moment dat Boerhaave zich als jonge man toelegde op de wetenschap bestond er in de Republiek een ontwikkelend botanisch netwerk. Hier maakte onder andere Jan Huydecoper deel van uit, het hoofd van de Amsterdamse Hortus, die veel contacten had bij de Verenigde Oost-Indische Compagnie en de West-Indische Compagnie.

Voordat hoge heren de botanie hadden ontdekt waren het voornamelijk dokters die de zoektocht naar onbekende planten nastreefden. In contact komen met andere culturen en werelden betekende dat de heilzame werking van nieuw ontdekte planten oplossingen kon bieden voor de bestaande ziektes in Europa, maar ook ziektes die men op de lange tochten kon oplopen. De tuinen of hortussen die werden aangelegd voor de VOC en WIC hadden daarom allereerst een medische basis.

Naast het succes van botanie door de opkomst van hortussen wakkerden ook de uitgeverijen die boeken en prenten uitgaven van planten de verspreiding van kennis en bewondering aan. Botanie kon zich hierdoor makkelijk ook buiten wetenschappelijke kringen vestigen in bijvoorbeeld de Nederlandse regentenklasse. De hortussen profiteerden vervolgens weer van het kapitaal en de connecties van deze regenten. Meer over de opkomst van een botanisch netwerk in de Republiek lees je hier.

Boerhaave als botanist

Boerhaave had tijdens zijn succesvolle loopbaan veel connecties gemaakt, en deze connecties hielpen hem om te kunnen beschikken over planten en zaden over de hele wereld. Zoals Boerhaave schreef aan zijn vrienden had hij op het grondgebied van Oud-Poelgeest eindelijk de ruimte om naar hartenlust te planten en telen. De zaaiboeken die Boerhaave in deze periode bijhield laten zijn uitgebreide netwerk zien. Boerhaave ontving planten uit Ceylon, Oost-Indië, Suriname en Afrika, naast de stekjes en zaden die hem werden gestuurd uit de verschillende hortussen in Nederland maar ook Parijs, Bologna, Florence en London. Zo ontvangt Boerhaave in augustus 1717 twee kisten met onder meer zaden, gedroogde salamanders, een kameleon en vissen. Ze werden hem vanuit het Iberisch Schiereiland toegezonden door Joan Salvador en Antoine de Jussieu, respectievelijk apotheker in Barcelona en hoogleraar botanie in Parijs, die in dit gebied op reis waren.

Een verzoek om zaadjes of stekjes lijkt simpel, maar het vervoeren en verzorgen van zaden, stekjes en planten op lange overtochten uit de Oost of West was moeilijk en vooral kostbaar. Er moest bewust plaatst worden gemaakt voor planten en het werd nog kostbaarder als men op zoek was naar een specifieke plant. De vrouwen en mannen die een passie hadden voor flora wisselden daarom al snel vooral binnen Europa stekjes uit zodra het hen gelukt was om een plant succesvol te verpotten en doen bloeien Ook deze uitwisselingen verliepen niet zonder slag of stoot. Pakjes werden verloren of te lang bewaard waardoor de zaden of vruchten verrotten.

Oud-Poelgeest in ontwikkeling

Vóórdat Boerhaave Oud-Poelgeest kocht had het ruim dertig jaar leeggestaan en zowel het huis als de tuin moesten drastisch worden opgeknapt. Zijn nieuwe tuin was maar liefst 24 keer groter dan de tuin van de Hortus, zo schreef Boerhaave aan zijn goede vriend en plantencorrespondent William Sherard, een Engelse botanicus.

Verder vertelde hij dat ‘vreemde’ gewassen centraal zouden komen te staan, vooral planten en kruiden met geneeskrachtige werkingen. Een van zijn eerste aankopen was een groot aantal bomen en uit de bewaard gebleven zaaiboeken blijkt dat door zijn tuinmannen soms wel 1.200 zaadjes in een dag werden gezaaid. Om het met eigen ogen te bekijken reisde Sherard in de zomer naar Oud-Poelgeest, waar hij in de kamer met het mooiste uitzicht over de tuin logeerde.

Opvallend is de synchroniciteit die Boerhaave aanhield met de hortus in Leiden. Oud-Poelgeest werd zijn persoonlijke proeftuin maar functioneerde ook als een extra kans om planten tot bloei te laten komen. Boerhaave wendde zich keer op keer tot zijn internationale netwerk in Italië, Zuid-Amerika, Suriname, Oostenrijk en Londen en deed hij verzoeken en aankopen. Boerhaave bleef jarenlang vleien en ruilen om zijn collectie uit te breiden.

Met pijn en moeite kreeg het arboretum vorm, de boomgaard van zijn dromen met onder andere een befaamde tulpenboom. Op het terrein van Oud-Poelgeest is deze helaas niet meer te vinden, maar nog wel in de Leidse hortus. Het lukte Boerhaave en zijn tuinlieden op bewonderenswaardige wijze om exotische planten uit warmere klimaten tot bloei te krijgen en zijn tuin droeg zo bij aan de vermeerdering en verspreiding van veel soorten.

Hij wist een groot deel van zijn ambities te realiseren, maar werd ook weleens tot wanhoop gedreven door wat hij een dwaze onderneming noemde. Toen in de winter 1728-1729 een groot deel van Boerhaaves planten en bomen stierf, waren het zijn botanische vrienden die hem redden door hem zaden toe te sturen van planten die zij ooit van hem hadden gekregen.

In augustus 1728 kwam Boerhaaves vriend en geestverwant William Sherard te overlijden, en kort na dit verlies nam Boerhaave afstand van zijn leerstoelen. De laatste jaren van zijn leven spendeerde Boerhaave in zijn tuin op Oud-Poelgeest. In zijn testament, dat hij in het jaar van zijn overlijden opmaakte, verdeelde hij zijn collectie planten en bomen zorgvuldig over verschillende hortussen en botanici.

Bronnen

• Erfgoed Leiden en Omstreken (NL-Ldn)

  • Archiefnummer: 0369. Inventarisnummers: 1-80

  • Archiefnummer: 0506. Inventarisnummer: 2027Archiefnummer: 1658. Inventarisnummers: 8-121, 31

• Rijksstudio

  • Lugt, Freek. Oud-Poelgeest; Van middeleeuws kasteel tot rustpunt in de Randstad. Oegstgeest, 2014

  • Wesseling, Margreet. Boerhaave botanicus; zijn tuinen, zaaiboeken en botanische vrienden. Leiden: Primavera Pers, 2019