De oude Joodse begraafplaats van Den Haag

Een lange stenen muur en een houten wal houden het terrein uit het zicht en daarmee dikwijls ook buiten de belangstelling. De begraafplaats is slechts bij weinigen bekend. Wie de begraafplaats opgaat wordt getroffen door de immense ruimte. Er heerst een serene, bijna mystieke sfeer. Het stadsgewoel, hoewel dichtbij, voelt ver weg. Dan worden langzaam de vele, meestal liggende grafzerken zichtbaar. Het zijn er 2860. Zij hebben inscripties in het Portugees, in het Hebreeuws en bij de jongere zerken ook in het Nederlands. Zij getuigen van bijna vier eeuwen Joodse geschiedenis in Den Haag.

Oprichting van de begraafplaats

In de 16e eeuw ontstond een Joodse gemeenschap in Den Haag van vooral Sefardische (Spaanse en Portugese) Joden die vanwege hun geloof uit hun thuisland verdreven waren. Sinds 17e eeuw kwamen daar Asjkenazische (Midden- en Oost-Europese) Joden bij die voor de pogroms vluchtten en een veiliger bestaan in onze contreien zochten. Vanuit deze gemeenschap werd de begraafplaats in 1694 opgericht door de uit Polen afkomstige Zuskind Pos, zich hier Alexander Polak (de Pool) noemende. Hij kreeg ten behoeve van de Joodse gemeenschap van de Raden en Rekenmeesters van de Domeinen van Holland en Friesland een ‘hoekie duijns’ ter beschikking, ver buiten het toenmalige centrum gelegen, ‘ten eijnde omme hare dooden aldaar te mogen begraven’. In de twee eeuwen daarna werd het terrein vanwege de groei van het aantal Joodse ingezetenen meerdere keren uitgebreid. Met een duidelijk gescheiden Sefardisch(Portugees) en Asjkenazisch deel overigens, het gevolg van onderlinge tegenstellingen.

Sinds de oprichting zijn in totaal 10.000 Joodse mannen, vrouwen en kinderen op deze lokatie begraven. Het merendeel van hen was arm en had geen of slechts een houten grafzerk. In de loop der eeuwen zijn grafzerken verdwenen of uiteengevallen door natuurlijk verval. In de Tweede Wereldoorlog werden grafzerken beschadigd of vernietigd door de aanleg van Duitse loopgraven en door het Engelse bombardement van het destijds nabij gelegen bevolkingsregister. Omdat de begraafplaats aan het begin van de 20e eeuw nagenoeg vol was, er geen ruimte was voor uitbreiding en Joodse graven niet geruimd mogen worden werd in 1906 een nieuwe Joodse begraafplaats in Wassenaar in gebruik genomen. Aan de Scheveningseweg wordt nu nog maar heel incidenteel begraven.

Verval en restauratie

Na de oorlog raakte de begraafplaats sterk in verval. De in de oorlog gedecimeerde Joodse gemeenschap was niet meer in staat om de locatie te onderhouden. Van de 17.000 Joden die Den Haag voor de oorlog telde keerden slechts 2000 terug. Om verder verval te voorkomen en om restauratie mogelijk te maken werd in 1984 de Stichting tot Instandhouding van de Joodse Begraafplaats te ‘s-Gravenhage opgericht door de Joodse Gemeenschap, het Rijk en de Gemeente Den Haag.

In 1987 en 1988 werden de muur rond de begraafplaats, het witte metaarhuisje en 1500 zerken gerestaureerd. Het metaarhuis werd gebruikt voor het ritueel reinigen van overledenen. Verder werden alle graven geïnventariseerd en werden de eeuwenoude monumentale bomen tegen verval behandeld. Van meer recente datum zijn enkele educatieve activiteiten, bedoeld om kennis over de begraafplaats en over Joods Den Haag toen en nu beschikbaar te stellen. Zo is er inmiddels, met behulp van QR-codes, een fysieke of online wandeling mogelijk langs 30 graven van bekende Joodse Hagenaars (zoals de schilder Jozef Israëls) of van Joodse Hagenaars met specifieke beroepen als ritueel slachter, en zijn in het metaarhuisje panelen bevestigd waar traditionele Joodse begrafenisgebruiken worden toegelicht.

Bewaren voor de toekomst

Gestreefd wordt naar het inrichten van een klein houten gebouwtje bij de ingang, bedoeld als educatief centrum op het gebied van de Joodse geschiedenis van Den Haag, het Haags Joodse leven van nu, achtergronden van de Joodse religie, en het bestrijden van het weer groeiende anti-semitisme. Daarmee wordt aangesloten op het door de Haagse Gemeenteraad in 2021 aangenomen voorstel “Waardeer Joods Erfgoed, weer antisemitisme”.

Onderhoud en restauratie, zowel van ‘steen’ als van ‘groen’, kosten veel tijd en geld. Gelukkig wordt de Stichting voor uiteenlopende werkzaamheden financieel gesteund door diverse sponsoren, waaronder de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de Gemeente Den Haag, het Cultuurfonds, het Roos Weijl Fonds, Ars Donandi, het Levi Lassenfonds, de Stichting Joods Leven Den Haag en de tegenover de begraafplaats gelegen NIBC Bank. Ook is er een aantal particuliere begunstigers.

Voor de fysieke werkzaamheden - zoals noodzakelijk onderhoud van de muur, restauratie van zerken, groot groenonderhoud - wordt deels gebruik gemaakt van professionele bedrijven. Maar daarnaast is sinds 2021 een groep van circa 50 vrijwilligers, vaak uit omliggende buurten, aktief bij kleiner onderhoud zoals het verwijderen van begroeiing en opschot bij grafzerken, bij het ten behoeve van bezoekers optekenen van achtergronden van begravenen, en bij het uitvoeren van andere praktische werkzaamheden. De ‘groenploeg’ van het Vredespaleis helpt ‘om niet’ bij het maaien en schoonvegen van de paden.

Een bezoek brengen

Wie de oude Joodse begraafplaats – doorgaans afgesloten – wil bezoeken heeft daartoe de
volgende mogelijkheden:

• Deelname aan periodieke open dagen zoals de Open Monumentendag en Open Joodse Huizen
• Deelname aan door het Gilde Den Haag geleide rondwandelingen
• De Stichting tot Instandhouding organiseert door het jaar heen enkele vrij toegankelijke middagen
• Wie een specifiek graf wil bezoeken kan per mail een verzoek doen via info@joodsebegraafplaats.nl. De details van het bezoek worden dan individueel geregeld.

Uitgebreide informatie over de begraafplaats is te vinden op www.joodsebegraafplaats.nl. Een boekje met achtergrondinformatie (De Joodse Begraafplaats, een onbekend en ongerept stukje Den Haag) is verkrijgbaar bij boekhandel de Haagse Boekerij aan de Frederikstraat en boekhandel Douwes aan de Herengracht, beiden in Den Haag. Dit boekje is doorgaans ook tijdens Open Dagen op de begraafplaats zelf te koop.

   
De Joodse gemeenschap in Den Haag

Veel Sefardische Joden waren begin 16e eeuw gedwongen om zich óf tot het christendom te bekeren óf te vertrekken uit Spanje en Portugal. Via Zuid-Frankrijk en Antwerpen kwam een grote groep uiteindelijk in Amsterdam terecht, waar rond 1700 10.000 joden woonden, toen de grootste Joodse gemeenschap van West-Europa. Het betrof een relatief welvarende groep die haar handelscontacten mee had genomen en een belangrijk aandeel had in de Gouden Eeuw. Een deel, vooral van Portugese afkomst, vestigde zich in Den Haag, het politieke centrum van de toenmalige Republiek.

Tegen het eind van de 17e eeuw volgden, veelal arme, Hoogduitse of Asjkenazische Joden uit Midden- en Oosteuropa die de pogroms en armoede in hun thuislanden ontvluchtten en hier op een beter en veiliger bestaan hoopten. Zij werkten vaak in de huishoudens van Sefardische Joden of handelden in tweedehands spullen en, later, in kleinhandel of als winkeliers. In het midden van de negentiende eeuw leefde een groot deel van hen in bittere armoede, veelal achter de Nieuwe Kerk in wat nu ‘Chinatown’ is. Zij hielden, meer dan Sefardische joden, vast aan hun cultuur, tradities en (Jiddische) taal.

Beide groepen konden hier min of meer vanaf het begin rekenen op zowel economische als religieuze vrijheid. Samen vormden zij aan het eind van de 18e eeuw een Joodse gemeenschap van een kleine 2000 personen.

Religieuze vrijheid leidde tot de stichting van meerdere synagoges in Den Haag. De eerste bekende, Sefardische, synagoge lag aan het Korte Voorhout, op de plek waar nu de Koninklijke Schouwburg staat. Een tweede werd gevestigd aan de Prinsessengracht 24-26. Beide synagoges gingen uiteindelijk samen op laatstgenoemd adres, jarenlang het middelpunt van de Sefardische gemeente in Den Haag. Asjkenazische Joden richtten hun eigen synagoges op, o.a. aan de huidige Gedempte Gracht, de St.Jacobsstraat, de Brouwersloot en later aan de Wagenstraat.

In de jaren dertig nam de Joodse bevolking sterk toe nadat Duitse joden op de vlucht sloegen voor de nazi’s. Aan het begin van de 20e eeuw kwamen er kleine synagoges bij in nieuwere wijken als Transvaal, Duinoord, Bezuidenhout, Statenkwartier en ook in Scheveningen.

De meeste synagoges werden in de oorlog beschadigd, geplunderd of verwoest. Na de oorlog werden enkele hersteld, maar de in de Holocaust gedecimeerde Joodse gemeenschap was niet meer in staat de lasten te dragen. De meeste gebouwen moesten worden verkocht. Op dit moment zijn er nog drie synagoges in Den Haag: de Liberaal Joodse Gemeente komt bijeen in de voormalige Portugese synagoge aan de Prinsessegracht, de Nederlands Israëlitische Gemeente heeft een synagoge aan de Cornelis Houtmanstraat in het Bezuidenhout en er is nog een kleine orthodoxe synagoge aan de Doorniksestraat in Scheveningen.

De Tweede Wereldoorlog en nasleep 

Toen de oorlog uitbrak woonden er in Den Haag 17.000 Joden, de op een na grootste Joodse gemeenschap in Nederland.

Al snel na de bezetting werden de rechten van Joodse inwoners steeds verder ingeperkt en vonden er steeds meer tegen Joden gerichte, vaak gewelddadige, acties plaats, door nazi’s of door nazi-sympathisanten. De terreur nam toe, zeker ook na de komst van NSB-burgemeester Harmen Westra. In augustus 1942 begonnen de deportaties en in 1943 verordonneerde de bezetter dat er geen Joden meer in Den Haag mochten wonen. In minder dan een jaar was het merendeel van de 14.000 opgepakte Haagse Joden naar Westerbork en van daaruit naar concentratie- en vernietigingskampen getransporteerd en daar vermoord. Uiteindelijk kwamen 2000 Joden die de kampen hadden overleefd of ondergedoken waren geweest naar Den Haag terug.

De ontvangst was zacht uitgedrukt kil, zowel door andere Hagenaars die net uit de hongerwinter kwamen, als door de autoriteiten die er niet voor voelden om Joden bij herstelmaatregelen een voorkeursbehandeling te geven. Het meest schrijnende voorbeeld van dit laatste was wel dat Joodse huiseigenaren of hun nabestaanden werden aangeslagen voor erfpacht en straatbelasting, ook voor de periode dat ze in een concentratiekamp verbleven. Pas in 2017 besloot de gemeenteraad hiervoor excuses aan te bieden en de slachtoffers compensatie te bieden. Die compensatie ging voor een klein deel naar nog traceerbare rechthebbenden, de rest werd aan de Joodse gemeenschap van Den Haag ter beschikking gesteld.