Heraldiek: middeleeuwse beeldtaal die nog springlevend is

Heraldiek is een oorspronkelijk Middeleeuwse beeldtaal die ontstond in Noord-West-Europa in de tweede helft van de 12e eeuw. Ze werd ontwikkeld voor ridders, voor gebruik op het slagveld en op toernooien en is later overgenomen door steden, bisschoppen, corporaties en (vooral) adellijke en niet-adellijke families. Ook nu nog wordt heraldiek gebruikt door zowel families als overheden als een krachtige en herkenbare uitdrukkingsvorm. Heraldiek is dus nog steeds zeer levend.

Je komt heraldiek tegen in een historische context, bijvoorbeeld familiewapens op gevels van gebouwen en kastelen, in de kunst, en op historische zegels en munten. Steden als Dordrecht en Vlaardingen voeren hun wapens sinds de 13e eeuw en in alle oude stadskernen maar ook op monumenten en in kerken (grafstenen) is heraldiek te vinden, in de steden maar ook in de kleinste dorpen.

De wapens op gebouwen geven een beeld van vorige bewoners of van organisaties die vroeger in een dorp of stad zaten. Wapens op bijvoorbeeld schilderijen zijn essentieel om afgebeelde personen te herkennen en identificeren. Omdat (familie)wapens goed gedocumenteerd zijn, is de historische context zo makkelijk te vinden.

Familiewapens

In de moderne tijd zijn familiewapens wat minder zichtbaar in de openbare ruimte, maar ze worden nog steeds veel gebruikt. Nieuwe familiewapens worden nog wekelijks geregistreerd in Nederland. In de openbare ruimte kom je tegenwoordig vooral overheidswapens tegen. Op een paar na hebben alle van de ongeveer 400 provincies, gemeenten en waterschappen een wapen. Dit wapen wordt meestal afgebeeld op het gemeentehuis, op officiële stukken (onder andere trouwboekjes) en op allerlei andere uitingen van een gemeente. Soms gebruikt een gemeente daarnaast ook een logo, wat in veel gevallen ook weer is afgeleid van het wapen.

Leeuwen

Indirect kom je heraldische elementen nog veel vaker tegen in het dagelijks leven. Behalve het oranje voert het Nederlands voetbalelftal ook altijd een leeuw op de kleding en wordt een leeuw als mascotte gebruikt. Deze leeuw is een heraldische leeuw en afkomstig van het wapen van Holland en van het huis Oranje-Nassau. In beide gevallen dateert het gebruik van een heraldische leeuw al uit de 13e eeuw, die in de 16e eeuw tot een nationaal symbool zijn samengevoegd.

Beieren en de Hoeksche Waard

Een ander voorbeeld is het logo van autofabrikant BMW, dat gebaseerd is op het wapen van Beieren (de B staat ook voor Beieren). Het blauw-wit geruite Beierse wapen is eveneens 13e eeuws en komt ook voor in de wapens van de voormalige Zuid-Hollandse gemeenten Oud-, Nieuw- en Zuid-Beijerland. Oud-Beijerland werd in de 16e eeuw als ‘Beierland’ gesticht door graaf Lamoraal van Egmont. Hij noemde het dorp naar zijn vrouw Sabina van Beieren. De Beierse ruitjes zijn behouden in het wapen van de nog jonge gemeente Hoeksche Waard (2019). Ook de logo’s van het Franse automerk Peugeot en het Zweedse vrachtwagenmerk Scania verwijzen naar de oorsprong van deze bedrijven. De Peugeot-leeuw komt van het wapen van de regio Franche-Comté, de adelaarskop van Scania van het wapen van Skåne in Zweden.

Stadskleuren en sportverenigingen

Naast heraldische symboliek zijn ook stadskleuren en daarop gebaseerd weer de kleuren van sportverenigingen vaak afgeleid van het wapen van een stad of gemeente. Soms zijn de kleuren van een vereniging zelfs van een landheer. Zo is het goud-zwart van de Arnhemse voetbalclub Vitesse afgeleid van het wapen van een baron, de eerste sponsor van de club. In Zuid-Holland bevat het logo van FC Lisse het gemeentewapen en heeft het shirt van FC Lisse ook de kleuren daarvan. Heraldiek kom je dus veel vaker tegen dan je denkt.

Familiewapens: levende traditie

Wat veel mensen niet weten is dat nog wekelijks familiewapens worden verleend in Nederland. Het gaat om een oude en tegelijkertijd springlevende traditie. In veel Europese landen waren wapens van oudsher voorbehouden aan de adel. Gewone burgers mochten geen wapens voeren, of alleen onder strikte voorwaarden.

Omdat Nederland in de 16e eeuw een republiek werd, waar ook burgers invloedrijke posities konden uitoefenen, gingen steeds meer burgers een wapen voeren. Eerst waren dat regenten en rijke kooplieden, maar al snel voerden ook ambachtslieden en anderen een wapen. Hierdoor is er in Nederland een lange traditie van niet-adellijke familiewapens ontstaan, die nog steeds voortleeft.

Vernieuwing

Hedendaagse makers van familiewapens bedienen zich soms van oudere stijlen, zoals gotiek, renaissance, barok en art nouveau, maar vernieuwen ook. Zij werken op papier of perkament, in hout of steen, of met digitale media. Computers en kleurenprinters hebben wapenkunde een groter bereik gegeven. Ook de inhoud van wapens verandert mee in de tijd. Op deze wijze ontstaan nieuwe, unieke wapens, vaak voorzien van een vernieuwende beeldtaal. Familiewapens worden nu aangevraagd en gevoerd door mensen uit alle lagen van de bevolking, zowel uit steden als uit dorpen. Het is duidelijk: heraldiek is een bijna 900 jaar oude kunstvorm die nog steeds even levendig, of misschien wel levendiger is dan in de Middeleeuwen.

Nederlands Genootschap voor Heraldiek

In Nederland wordt heraldiek geborgd door de Hoge Raad van Adel (verantwoordelijk voor adellijke en overheidswapens) en door het Nederlands Genootschap voor Heraldiek (NGH). De NGH houdt zich bezig met algemene heraldiek, ontwerp en registratie van familiewapens en wapens voor bedrijven, kerken, verenigingen en instanties. De NGH zet zich ook in om Europees niveau aandacht te vragen voor heraldiek als immaterieel erfgoed.