Van Hercules tot Thor: Religie aan de noordgrens van het Romeinse Rijk

Het moet hier een drassig moerasland zijn geweest toen de Romeinen ongeveer tweeduizend jaar geleden arriveerden in de lage landen. Toch leefde in dit gebied al zeker sinds de ijzertijd mensen samen met de natuur. In deze delta van grote rivieren woonde een mengelmoes van verschillende stammen op de hoge en droge stukken land. Ze hadden geen schrift, maar door archeologisch onderzoek leren we steeds meer over deze mensen en hun cultuur. Wat zeker is, is dat de komst van de Romeinen veel veranderde. Het was een kennismaking met een nieuwe cultuur vanuit het Middellandse Zeegebied met haar eigen goden, gewoonten en eigenaardigheden. Naast strijd was er ook veel uitwisseling over elkaars manier van leven en kijk op de wereld. Religie was hierop zeker geen uitzondering. Hoe zagen godenverering en spiritualiteit er uit in dit tijdperk van ontmoeting?

Inheemse goden

Ook al zijn er geen geschreven teksten uit dit gebied uit die tijd, we hebben aanwijzingen die ons meer vertellen over het geloof van de mensen die hier leefden. Archeologisch vondsten, eeuwenlang bewaard gebleven in de Zuid-Hollandse bodem, geven ons een kijkje in hun wereld. Het lijkt er in ieder geval op dat de verschillende inheemse stammen uit die tijd in meerdere goden geloofden. Voorbeelden hiervan zijn de godinnen Viradecdis, Sandraudiga en Nehalennia. Dit weten we bijvoorbeeld uit (latere) inscripties maar ook van hoe ze hun goden afbeelden. We vinden, vooral in het Rijnland, bijvoorbeeld sporen van zogenoemde matronae, moedergodinnen. Inscripties geven aan dat ze verbonden waren aan wateren, stammen en plaatsen. In Zwammerdam is het hoofd van een matrona-beeldje opgegraven bij Nigrum Pullum, een Romeinse nederzetting. De verering van inheemse goden ging hoogstwaarschijnlijk dus ook na de komst van de Romeinen gewoon door.

Soldaten van ver

Na hun komst bouwden de Romeinen om de paar kilometer forten langs de Oude Rijn. Deze rivier vormde namelijk de noordgrens van het rijk en wordt door ons ook wel de Limes genoemd. De resten van deze grensverdediging zijn teruggevonden in Bodegraven, Zwammerdam, Alphen aan den Rijn, Leiden en Katwijk aan Zee. Naast de forten langs de Limes ontstonden ook dorpjes, zogenaamde vici. Het is de vraag of er in elke kleine nederzetting een tempel is geweest, maar mensen hadden in hun huizen in ieder geval kleine altaren om te bidden en offers te brengen. De Romeinen lieten de grenzen van hun rijk soms bewaken door soldaten die juist uit andere gebieden kwamen om samenzwering met de lokale bevolking en opstanden tegen te gaan. De soldaten die de noordgrens bewaakten konden dus uit bijvoorbeeld uit Noord-Afrika, Spanje of Oost-Europa komen. Zij brachten op hun beurt ook weer hun eigen spirituele en religieuze tradities met zich mee. Soldaten die uit de lage landen werden geworven om te vechten of de grens in andere delen van het rijk te bewaken zullen ongetwijfeld hetzelfde hebben gedaan.

Romeinse goden

Ook de Romeinen geloofden in vele goden. De belangrijkste was de oppergod Jupiter, die heerste over de hemel met bliksem en donder. Maar vergeet ook zeker niet Apollo, god van de kunst en waarzeggerij, en zijn tweelingzus Diana, godin van de maan en de jacht. Verder hebben we natuurlijk Venus (liefde en schoonheid), Mars (oorlog) en Minerva (wijsheid). En zo zijn er nog vele, vele anderen. De Romeinen bouwden tempels om hun goden te aanbidden en we zijn nog steeds zeer bekend met hun karakteristieke uiterlijk met zuilen en een timpaan, een driehoekige gevel. De Romeinen namen vaak nieuwe goden van andere volken op in hun eigen religie of voegden deze samen. De Romeinen geloofden dat er vele goden waren, dus er waren er vast ook een paar die ze nog niet kenden en konden toevoegen aan het rooster. Of ze dachten soms wellicht dat de inheemse goden gewoon een andere versie waren van hun eigen goden. De relatie tussen de Romeinen en hun goden kan beschreven worden onder het principe do ut des. In de praktijk betekent dit zoveel als ‘ik geef offers en gebeden in ruil voor de steun van de goden.’ En extra god erbij die jou kan helpen is dus altijd handig.

Een fusie van Romeins en Germaans

Deze fusie van goden gebeurde hier aan de noordgrens van het rijk ook. Zo zien we dat in de lage landen versmeltingen van inheemse en Romeinse goden worden aanboden. Een goed voorbeeld hiervan is Hercules Magusanus. Hecules is de Latijnse naam voor de van origine Griekse held en halfgod Herakles, een van de vele zonen van de Griekse oppergod Zeus. De Romeinen hebben op hun beurt Herakles tot god verheven en hem Hercules genoemd. Via de Romeinen kwam Hercules bij ons in het noorden terecht. De Bataven, een Germaanse stam die in dit gebied woonde, hadden al een god die veel op Hercules leek. De Romeinen noemden die god Magusanus, maar bij de Bataven stond hij bekend als Donar of Thor. Deze sterke jonge god van de donder was een belangrijke figuur in de Noordse en Germaanse mythologie. Het is waarschijnlijk dat de twee goden door hun vele overeenkomsten zijn samengevoegd tot Hercules Magusanus. De Bataven verhieven hem zelfs tot oppergod.

Egyptische goden op reis

Verder brachten de Romeinen dus ook goden uit andere delen van het rijk mee. Zo is er in Voorburg ook een kistbeslag gevonden dat versiert is met een buste van Serapis. Dit is een godheid met vele domeinen zoals het de vruchtbaarheid van landbouwgebieden, de geneeskunde, de zon, het hiernamaals en de onderwereld. Deze van origine Egyptische godheid is via de Grieken en daarna de Romeinen in het huidige Zuid-Holland terechtgekomen. Egyptische invloeden waren populair in het Romeinse Rijk, en het aanbidden van Serapis en andere van origine Egyptische goden, zoals Isis, was een wijdverspreid gebruik. Ook in Naaldwijk is een buste van Serapis gevonden, half massief gegoten in brons. Dit beeldje uit de 2^e of 3^e eeuw na Christus was waarschijnlijk onderdeel van een klein huisaltaar.

Keizerverering

Met de overgang van republiek naar keizerrijk in 27 v. Chr. begonnen de Romeinen ook de keizer te vereren. Sporen van deze keizercultus zijn ook in Zuid-Holland te vinden. Zo worden keizers op munten  afgebeeld met een stralenkrans als symbool van verering en vergoddelijking. Een voorbeeld hiervan is deze munt gevonden in Voorburg met het hoofd van keizer Trajanus (heerschappij 98 - 117 n. Chr.) De Romeinse keizer was ook opperpriester van de Romeinse godsdienst. Ondanks de relatief grote mate van religieuze tolerantie in het Romeinse Rijk was het vereren van de keizer voor iedereen verplicht. Het is onduidelijk hoeveel invloed de keizerverering had op het dagelijks leven hier, ver weg van Rome. Toch krijgen we hier vanuit het verre zuidoosten van het rijk wat inzicht over.

Afscheid van de Romeinen?

Ook het Christendom deed namelijk zijn intrede in de tijd van de Romeinen. Christenen werden eerst vervolgd, omdat ze monotheïstisch waren en daarom weigerden de keizer te vereren. Toch werd het Christendom steeds populairder en begon zich te verspreiden. In 380 na Chr. werd dit zelfs de staatsgodsdienst van het Romeinse Rijk. Toch zullen de mensen in het huidige Zuid-Holland hier waarschijnlijk weinig tot niets van hebben geweten. De grootschalige verspreiding van het Christendom in dit gebied en boven de grote rivieren zou pas vanaf het einde van de 7^e eeuw gebeuren, lang na de val van het West-Romeinse Rijk. In de derde eeuw na Chr. kenmerkte  het Romeinse Rijk zich namelijk door grote politieke instabiliteit. Staatsgrepen en economische crisis betekende dat de invloed vanuit Rome op de grensgebieden verzwakte. De Limes werd op den duur niet langer bemand en de grootschalig aangelegde infrastructuur raakte in verval. De bevolkingsgrootte in dit gebied nam drastisch af. Toch zijn er vandaag de dag nog veel sporen van Romeinse en Germaanse goden te vinden in onze hedendaagse cultuur. Denk bijvoorbeeld aan de namen van voetbalclubs, superheldenfilms en zelfs de dagen van de week die nog steeds naar hen zijn vernoemd.

Links naar de afbeeldingen

• Matrona beeldje:
• Ring Minerva
• Ring Hercules
• Kistbeslag met Serapis
• Buste van Serapis
• Munt keizer