Overzicht: maritiem-industrieel erfgoed tussen Gorinchem en Hoek van Holland

Locaties en verhalen per gemeente

• Gorinchem

  Gorinchem ontwikkelde zich als vestingstad aan de Merwede met een belangrijke havenfunctie voor binnenvaart en regionale handel. De stad kende scheepswerven en onderhoudswerkplaatsen voor rivierschepen. Het stadsbeeld werd gekenmerkt door kades, sluizen en industriële bebouwing langs de rivier.

  • Industrieel erfgoedroute Gorinchem (IZI-travel route)
  • De Stichting Erfgoed De Vries-Robbé zet zich in voor het behoud van het erfgoed dat gerelateerd is aan de voormalige constructiefirma De Vries Robbé. Zie ook dit verhaal over de firma.
  • De bedrijfshal van Mercon, een gemeentelijk monument
  • Een podcast over Damen Shipyards in het Engels, genaamd On Course
  • Het Gorcums Museum is een historische én eigentijds museum waar geschiedenis en kunst tot leven komt.
• Hardinxveld-Giessendam

  Hardinxveld-Giessendam stond bekend om zijn kleine, ambachtelijke scheepswerven, gespecialiseerd in binnenvaartschepen en later ook baggervaartuigen. De oevers van de rivier de Merwede waren bezaaid met loodsen, hellingen en timmerplaatsen. De nabijheid van het water bepaalde het dorpsritme en de werkgelegenheid.

  • Damen Shipyards, aan de Rivierdijk 544
  • Directievilla’s: zie bv boek De Merwedezone in bedrijf van Joke Kramer over de geschiedenis van het gebied en de bijzondere woonhuizen of haar verhaal De hoge heren van de Merwedezone
  • Hardinxveld is gelegen aan de Merwede en een plek met zeer oude bewoning.
  • In Museum De Koperen Knop is meer over de geschiedenis van de streek te vinden.
  • Werf Neptune. Voorganger is scheepswerf de Merwede (1902). Je vindt er nog de loods uit 1935, inclusief loopbrug en loodsen grenzend aan het voetgangerspad en twee kranen. Dorpsbehoud Hardinxveld-Giessendam heeft in maart 2025 het kunstproject ‘Contragewicht van oude torenkraan’ gerealiseerd.
• Sliedrecht

  Sliedrecht was het centrum van de Nederlandse baggerindustrie, met grote namen als Boskalis en De Groot & Schagen. De dijkbebouwing werd afgewisseld met werven en fabrieken die baggermaterieel produceerden. De Biesbosch en rivier de Merwede boden infrastructuur voor deze groei.

  • Nationaal Baggermuseum, te vinden in een prachtig historisch pand aan de Molendijk in Sliedrecht. Hier maak je kennis met het heden en het verleden van de baggerindustrie in de bakermat Sliedrecht. In de WoW-keet naast het museum werken leerlingen, studenten, bedrijven en onderzoekers samen aan innovaties.
  • Het Sliedrechts Museum vertelt het historisch verhaal van Sliedrecht en zijn bewoners, ook de latere nieuwkomers!
  • Scheepswerf De Klop was een voorloper van IHC Merwede
  • Directievilla's (zie Hardinxveld-Giessendam) en het verhaal van Joke Kramer over de Hoge heren van de Merwedezone. 
  • Aan de Rivierdijk 470 vind je de villa van de baggeraarsfamilie Prins. Dit is een rijksmonument. 
  • Beleef het industriële erfgoed van Sliedrecht via een wandelroute door het baggerdorp
• Dordrecht

  Dordrecht was een belangrijk knooppunt in de Hollandse delta vanwege de drie rivieren die elkaar daar ontmoeten (de Beneden-Merwede, de Noord en de Oude Maas) De stad was een belangrijk knooppunt voor scheepsbouw, overslag en binnenvaart en huisvestte grote scheepswerven en machinefabrieken. Karakteristiek zijn de havens, kranen, pakhuizen en industriële kades langs de Oude Maas. 

  • Binnenvaartcentrum en Binnenvaartmuseum, aan boord van de duwboot Siegfried. De binnenvaartcultuur is erkend als immaterieel erfgoed.
  • De Biesboschhal is het laatste restant van de voormalige scheepswerf De Biesbosch (1917-2000), gelegen op de ‘Kop van de Staart’. De Staart is de naam van het eiland tussen de Merwede en het Wantij.
  • Leefwerf De Biesbosch. Voormalig industriegebied in herontwikkeling, met oog voor ecologie en duurzaamheid. Ook zijn er diverse schepen afgemeerd en te bezoeken, zoals de zogeheten Franse motor en het Zwarte Zwaantje.
  • Het befaamde Drie-rivierenpunt in Dordrecht, waar de Merwede splitst in de Noord en de Oude Maas. Een belangrijk knooppunt in de Hollandse delta.
  • Het Schroevendok Straatman, dat werd gebruikt om scheepsschroeven en roeren te repareren en te vervangen, is een markant Rijksmonument in de Wolwevershaven. 
  • De Merwekade: aangelegd tussen 1862 en 1865, als aanlegplaats voor sleepboten, kolen, vracht en passagiersschepen. De panden en rederijen weerspiegelen de economische bloei uit deze tijd, bijvoorbeeld het Rederijkantoor.
• Papendrecht

  Papendrecht groeide als forensenplaats maar had ook kleinere scheepswerven gericht op kleinere schepen en jachtbouw. De ligging aan de Beneden-Merwede maakte het geschikt voor toeleveringsindustrie aan grotere werven in de omgeving. Het landschap werd gedomineerd door dijken en langgerekte bebouwing langs het water.

  • Scheepsreparatiewerf Versteeg, een maritiem bedrijf dat nog altijd een bloeiend bestaan leidt.
  • Historisch dijktracé langs de Noord, een gebied met 900 jaar geschiedenis.
  • Museum Stichting Dorpsbehoud vertelt het verhaal van Papendrecht, in het voormalige politiebureau.
  • De stichting Historische Verbrandingsmotoren Papendrecht (SHVP) heeft als doelstelling het behoud van een zeer bijzonder technisch historisch erfgoed in Nederland.
• Zwijndrecht

  Zwijndrecht kende een mix van binnenvaart, overslagbedrijven en toeleveranciers voor de scheepvaartindustrie. Langs de Oude Maas (tegenover Dordrecht) stonden laadkranen, magazijnen en kleine reparatiewerven. De directe verbinding met Dordrecht en Rotterdam versterkte de maritieme bedrijvigheid.

  • Diverse scheepswerven, o.a. de bakermat van de Kooiman Marine Group, de oudste scheepswerf van 
  • Watertoren Zwijndrecht, een gerestaureerd monument uit de late 19de eeuw.
  • Schokbeton was een Zwijndrechts bedrijf met een uniek product, dat bij toeval is ontdekt. Het succes leidde tot een internationale vermaardheid. Beelden zijn te vinden op Regionaal Archief Dordrecht.
• Hendrik-Ido-Ambacht

  Ambacht huisvestte diverse kleine scheepsbouwers, met name gericht op binnenvaartschepen en sleepboten, maar stond vooral bekend om de vele scheepssloperijen. De oevers langs de Noord waren intensief gebruikt voor industriële doeleinden. In het landschap zijn de voormalige werfgebieden en insteekhavens herkenbaar.

  • Scheepssloperijen Noordoevers en aan de Rietbaan. De sloperijen zijn inmiddels verdwenen, maar er wordt aan gewerkt om nog enkele overblijfselen te bewaren als erfgoed.
  • Sophiapolder, eilandje tussen de Noord en de Rietbaan. bereikbaar via een pontje. In beheer bij het Zuid-Hollands Landschap en door deze organisatie ontwikkeld tot natuurgebied.
  • De Noordkade (v/h het Waterbusplein) halte waterbus en centrum voor maritieme industrie in ontwikkeling.
  • Het archief van de Scheepswerf Jonker & Stans, lopende over de jaren 1901-1985, bevat onder meer contracten, blauwdrukken, tekeningen, enzovoorts. Het archief bevat een groot aantal boeken met foto's van de gebouwde schepen en pontons.
  • De historische vereniging Hendrik Ido Ambacht maakte een podcastaflevering over sleepsloperijen. 
• Alblasserdam

  Alblasserdam was beroemd om zijn grote scheepswerven, zoals De Oude Werf, De Noord, en Smit. Hier werden sleepboten, baggerschepen en zeeschepen gebouwd. De skyline werd bepaald door de scheepsbouw en industrie, met hijskranen, scheepshellingen en industriële hallen aan de rivier de Noord.

  • Nedstaalterrein, in herontwikkeling. Het terrein waar Nedstaal was gehuisvest ligt aan de rivier de Noord, ook wel Oude Merwede genaamd. Lees het verhaal van Joke Kramer over 'De Kabel (NedStaal)
  • De scheepswerven langs de Noord, waaronder werf Velrome
  • Het kranenlandschap. Bezoek ook de website van de Historische Vereniging West-Alblasserwaard. Zij onderhouden een beeldbank met mooi materiaal.
  • Huis van Zessen, een dijkwoning uit 1923, ontworpen door Cornelis van Eesteren en Theo van Doesburg in De Stijl, nu te bezoeken als museum.
  • Brug over de Noord, gebouwd in 1939. 
  • Wandelroute Industrieel Erfgoed Alblasserdam.
• Molenlanden (Kinderdijk)

  Kinderdijk is internationaal bekend door zijn molens, maar had ook een maritiem-industriële functie via de scheepswerf van IHC aan de rivieren de Noord en de Lek. Deze produceerde baggermaterieel en werkte nauw samen met andere werven in de regio. Het samenspel tussen waterbeheer en scheepsbouw is hier uniek zichtbaar.

  • Werelderfgoed Kinderdijk, wereldvermaard landschap met 19 poldermolens van de Nederwaard. Bezoekerscentrum en rondleidingen.
  • Nabij Kinderdijk vind je ook het terrein waar eens de scheepswerf en molenroedenfabriek van de Gebroeders Pot stonden
  • Mercon-Kloos, het verhaal over dit bedrijf is geschreven door Joke Kramer.
  • Royal IHC, de huidige naam van een reeks oudere voorlopers is nog altijd een belangrijk bedrijf voor de Nederlandse scheepsbouw en off-shore. Het hoofdkantoor staat in Kinderdijk en heeft vanuit de verte de vorm van een schip.
  • Villa van directeur L.J. Smit van scheepswerf Smit op de Puntweg 7, uit 1915. 
  • Verschillende wandel - en fietsroutes: Wandeling Kinderdijk (4,5 km) en Fietsroute Kinderdijk (Papendrecht – Alblasserdam, 45 km)
• Krimpenerwaard (Krimpen aan de Lek)

  In de Krimpenerwaard was de scheepsbouw geconcentreerd in dorpen als Ouderkerk aan den IJssel en Krimpen aan de Lek, met houtwerven en ijzerconstructiebedrijven. In Krimpen aan de Lek lag  Motorenfabriek Bolnes. De regio kende een mengvorm van agrarisch landschap en watergebonden industrie. De smalle rivieren en weteringen waren cruciaal voor transport en bouw. 

  • Scheepswerf Joh. van Duijvendijk, een van de oudste werven van het land en de eerste voorzien van een dwarshelling. De herontwikkeling is in volle gang.
  • Stormpolder, ooit was dit een agrarisch gebied, maar al sinds de middeleeuwen was er ook industrie (steenovens). Nu een modern bedrijventerrein in ontwikkeling.
  • De Hollandse IJssel is zowel befaamd om industrieel als pre-industrieel erfgoed. In de steenovens in onder andere Klein-Hitland werden eeuwenlang gele ijsselsteentjes gebakken die over de hele wereld werden geëxporteerd.
  • RTV Krimpenerwaard heeft een film gemaakt over de geschiedenis van de scheepsbouw in Krimpen aan de Lek.
• Krimpen aan den IJssel

  Krimpen aan den IJssel herbergde de bekende werf van Van der Giessen-de Noord, waar zeeschepen, pontons en marineschepen werden gebouwd. De werf vormde de economische motor van het dorp. De ligging aan de monding van de IJssel – naast Rotterdam - maakte grootschalige scheepsbouw mogelijk in een relatief kleinschalige gemeenschap.

  • Machinefabriek Bolnes was een Nederlandse gieterij en machinefabriek. De Motorenfabriek is er nog, maar tegenwoordig kun je op het eiland ook wandelen, dineren en overnachten in de oude directeurswoning onder de naam Zaag55. 
• Ridderkerk

  In Ridderkerk vind je vanaf halverwege de 19e eeuw rivieroever vol met industrieën gerelateerd aan de scheepsbouw. De werven en fabrieken waren familiebedrijven. De ligging aan de Noord en Nieuwe Maas zorgde voor een maritiem karakter met insteekhavens en bedrijventerreinen. Het industrieel erfgoed van Ridderkerk vind je terug in deze inventarisatie. 

  • Eén van de scheepswerven in Bolnes was die van Boele (1854-1987). Er bestaat een digitaal museum over de werf. 
  • Er bevinden zich nog rijksmonumentale loodsen aan de Ringdijk en aan de Driekrivierenlaan.
  • Huys ten Donck, oorspronkelijk 17de-eeuwse buitenplaats met wandelpark. Tevens evenementenlocatie.
  • Aan de Ringdijk 466 staat een bijzondere monumentale villa in Chaletstijl, laten bouwen door de directeur van een scheepswerf. 
  • In Slikkerveer vond je de modelmakerij Dubbelman, die scheepsmodellen bouwde
• Rotterdam

  Rotterdam groeide uit tot de grootste havenstad van Europa, met een indrukwekkend industrieel complex van havens, werven en raffinaderijen. De scheepswerven en maritieme industrie waren toonaangevend. De stad was koploper in overslag, scheepsbouw en machine-industrie. Het werd een knooppunt voor binnenvaart, zeevervoer en spoorvervoer. De stad ligt aan de rivieren de Nieuwe Maas, het Scheur en de Nieuwe Waterweg. De kernen Pernis, Rozenburg en Heijplaat zijn door de industrialisatie opgegaan in de stadsstructuur van Rotterdam. De skyline veranderde door o.a. de aanleg van de Waalhaven, Botlek en Europoort.

  Rotterdam

  • De haven van Rotterdam is de grootste van Europa. Het Maritiem District in het centrum omvat de Oude Haven, Werf De Koningspoort, Wijnhaven, Gedempte Zalmhaven en Scheepvaartkwartier. De maritieme geschiedenis van Rotterdam is hier zichtbaar, zowel het verleden als het heden, terwijl je loopt of fietst tussen de immense woontorens, met het hoogste gebouw van Nederland (Zalmhaventoren, 215 meter).
  • Maritiem Museum, Leuvehaven. In de binnententoonstelling is er de komende jaren veel aandacht voor het maritiem-industrieel erfgoed. In de Buitenhaven zijn machines, schepen, de fameuze graanelevator nr 19 en een havenkraan te bewonderen. Ook is een rondvaart mogelijk door het Maritiem District. Het museum is een ERIH-locatie.
  • De Hef, eigenlijk de Koningshavenbrug, een voormalige spoorbrug waarvan de oudste delen uit 1878 stammen. De brug is nu buiten gebruik, maar vormt nog altijd een iconisch beeld van het oude Rotterdam.
  • Hotel New York op de Kop van Zuid (Wilhelminapier). Voormalig hoofdkantoor van de Holland Amerika Lijn HAL, nu hotel-restaurant. Zaalverhuur.
  • Wandel- en fietsroutes zijn er ook: 
    • Maritieme route langs Nieuwe Waterweg (wandelroute 4 km), Langs havens (wandelroute 6 km) en Hoek van Holland Route (wandelroute 10 km).
    • Fietsroute langs de Rotterdamse havens (53 km).

  Rotterdam-Zuid en Heijplaat

  • Rijnhaven, een van de oudste havens op Zuid. Nu in herontwikkeling, zal deels worden gedempt, met ruimte voor woningbouw.
  • De Fenix loodsen zijn ontstaan uit één loods, de San Franciscoloods, die in 1922-1923 werd gebouwd voor de boedelopslag van de Holland-Amerika Lijn (HAL). De Fenixloods II wordt een museum voor migratie en landverhuizen (opening in 2024).
  • Katendrecht, schiereiland en stadswijk tussen de Rijnhaven en de Waalhaven. Hier bevindt zich ook Huis Belvédère, Huis van Verhalen dat door middel van kunst, cultuur en (persoonlijke) verhalen zo veel mogelijk mensen met elkaar en met de stad wil verbinden.
  • SS Rotterdam, voormalig stoom-passagiersschip (1959) in dienst van de HAL. Het is beschikbaar voor zalenverhuur en als evenementenlocatie.
  • Heijplaat ligt zuidelijk van de Nieuwe Maas en wordt omringd door de Eemhaven in het westen en de Waalhaven in het oosten. De enige toegang over land is de Waalhavenweg vanaf het industrieterrein Waalhaven Zuid
  • De Rotterdamse Droogdokmaatschappij (RDM) was een belangrijke werf voor scheeps- en machinebouw, tot 1996. De locatie, nu de RDM Campus geheten, wordt herontwikkeld voor bedrijven, evenementen en zaalverhuur in o.m. het Directiegebouw en de Onderzeebootloods.

  Rotterdam-West

  • Historisch Delfshaven, diverse lokaties met erfgoed uit het pre-industriële tijdperk, horeca en jachthaven.
  • De voormalige Van Nellefabriek, gelegen aan de Delfshavense Schie. Industrieel monument en Unesco-Werelderfgoed. Evenementenlocatie en bedrijfsverzamelgebouw.
  • Merwehaven, oorspronkelijk een fruit- en stukgoedhaven tussen Rotterdam en Schiedam aan de Nieuwe Maas. Nu herontwikkelingsgebied met veel woningbouw.
  • Door Rotterdam-West, Schiedam en Vlaardingen zijn diverse fietsroutes uitgezet. Met rondje langs de Van Nellefabriek, natuur en industrie.

  Hoek van Holland

  Hoek van Holland werd, als gevolg van de aanleg van de Nieuwe Waterweg, een jonge nederzetting. Het groeide uit tot een strategisch gelegen vestigingsplaat voor havendiensten, kustverdediging en zeeverkeer (met reddingsdiensten en communicatie). Hoek van Holland werd het voorportaal van Rotterdam aan zee.  

  • Maeslantkering/Keringhuis Expogebouw over de Maeslantkering, met bezoekerscentrum, rondleidingen en horeca.
  • Emmaboulevard, met schitterend uitzicht over de monding van de Nieuwe Waterweg. Parallel aan de Waterweg loopt het Calandkanaal.
  • Bezoekbaar in Hoek van Holland zijn o.a. Fort 1881 en het  Atlantikwallmuseum.
  • Het Kustverlichtingsmuseum is gevestigd in de oude vuurtoren ‘Het hoge licht’.
  • Of bekijk deze maritieme route (een tip van de historische vereniging Hoek van Holland)

  Pernis

  • De meeste wandelaars zijn wel bekend met de Groene Wissels, routes die starten en eindigen op een treinstation en/of een andere OV-halte. Eens een keer wat anders dan wandelen door de natuur? Bekijk de Groene Wissel Pernis, langs containerterminals en petrochemische industrie.  
• Schiedam

  Schiedam stond bekend om zijn jeneverindustrie en distilleerderijen, maar speelde ook een belangrijke rol in de scheepsbouw en machine-industrie. Langs de Nieuwe Maas lagen grote fabrieken en scheepsreparatiewerven. De combinatie van havens, pakhuizen en industriële molens gaf de stad een uniek profiel.

  • Nationaal Jenevermuseum, aan de Lange Haven. Over de geschiedenis van de jeneverindustrie, met proeverijen en andere evenementen.
  • Stedelijk Museum, gewijd aan moderne en hedendaagse kunst, met daarnaast aandacht voor stadsgeschiedenis.
  • Maasboulevard, wandelpark met uitzicht over de Nieuwe Maas.
  • Bezoek de twee indrukwekkende historische fabriekscomplexen aan de Buitenhaven. De Glasfabriek (woon-, beleef en werkgebied) en Kunstencentrum de Sodafabriek
  • Werf Gusto was een metaalbewerkingsbedrijf voor scheepsbouw en machinebouw en een constructieafdeling, van 1905 tot 1978/1987. Ook is er een digitaal scheepsbouwmuseum
  • Door Rotterdam-West, Schiedam en Vlaardingen zijn diverse fietsroutes uitgezet, zoals dit rondje langs Van Nelle, natuur en industrie.
• Vlaardingen

  Vlaardingen was eeuwenlang een vissersstad, met name gericht op de haringvisserij, die tot ver in de 20e eeuw maritieme bedrijvigheid bracht. In de haven lagen vissersschepen, werven en rokerijen en verrezen vele pakhuizen. De stad ligt aan de Nieuwe Maas en combineerde scheepsbouw met verwerking van zeeproducten en motorisering van de visserij.

  • Museum Vlaardingen, museum over verleden en heden van de stad Vlaardingen. Voorheen exclusief gericht op de visserij, maar tegenwoordig een 'algemeen' stadsmuseum.
  • Het museum vormt samen met zeillogger Balder en de reconstructie van de middeleeuwse Stadskraan, een museaal ensemble. 
  • Het Scheur, de naam voor het water tussen Nieuwe Maas en Nieuwe Waterweg. Vlaardingen en Maassluis liggen aan het Scheur, Schiedam aan de Nieuwe Maas, Hoek van Holland aan de Nieuwe Waterweg.
  • Aan het Scheur, buitendijks, liggen de terreinen van de voormalige Koningin Wilhelminahaven, een gebied waar druk wordt gewerkt aan herontwikkeling. Hier zijn meerdere rijksmonumentale pakhuizen te vinden, bijvorobeeld van VMV, Firma Pot, rederij Verboon en rederijkantoor De Jagerij. 
  • Door Rotterdam-West, Schiedam en Vlaardingen zijn diverse fietsroutes uitgezet. Bijvoorbeeld dit rondje langs Van Nellefabriek, natuur en industrie.
• Maassluis

  Maassluis was een kleinere havenstad, gelegen aan het Scheur/ Nieuwe Waterweg. Het had een maritiem karakter, met een belangrijke rol in de zeesleepvaart en visserij. De stad fungeerde als voorpost van Rotterdam. Er was werk in scheepsonderhoud, loodsdiensten, scheepvaart en toelevering. Het is de thuishaven van zeeslepers en loodsboten.

  • De buitenhaven toont het verleden van de sleepvaart en de berging. Hier vind je onder andere het douanehuisje, het Radarpostgebouw en Hotel Maassluis. Hier ligt ook het ensemble van sleepboten de Furie, Elbe en Hudson
  • Maritieme en culturele hotspot Loods M zorgt voor nieuwe samenwerking tussen schepen, scholen, bedrijven en culturele organisaties
  • In het hart van Maassluis, naast de Monstersche Sluis, vinden we het Nationaal Sleepvaartmuseum. Dit museum richt op de sleepvaart, ook die uit de moderne periode. 
  • Er zijn elke zaterdag vaartochten met verschillende schepen, zoals het rondje Zoet Zout en een werventocht, naast een hoop maritieme stadswandelingen
  • Vanuit zee is de eerste scheepswerf die je tegenkomt Haas Shipyards, uit 1879