Naar overzicht

Doggerland, het epos van de Noordzee

Tomas Doolaar
07 juni 2022 — 1 reacties

Onder de Noordzee ligt een verloren land waar op mammoeten werd gejaagd. Lees hier het verhaal van het Doggerland, het verloren land onder zee, en leer wat archeoloog Luc Amkreutz zegt over de populaire Doggerlandtentoonstelling die in 2021 in het Rijksmuseum van Oudheden plaatsvond.

Voorzichtig zetten ze de eerste stappen op een uitgestrekt laagland dat enkel wordt bewoond door wilde dieren. Pioniers waren ze, de eerste mensen die tussen de één miljoen jaar en vijfhonderdduizend jaar geleden de frontier van het Doggerland opzochten. Het klimaat van het Doggerland was mild en vooral de kusten en riviermondingen waren goede woonplekken, rijk aan zeedieren en planten. Ook met de komst van de eerste winters hoefden de pioniers niet gelijk naar het zuiden terug te vluchten. Hun intelligentie had hen al snel bovenaan de voedselketen gezet, zoals botresten aantonen: de knaagsporen van hyena’s zijn daarop later aangebracht dan de wonden van menselijke pijlen, messen en speren. Eerst at de mens, daarna pas de wilde beesten.

Soms moesten de vroege mensen het gebied wél verlaten. In duizenden, honderdduizenden jaren veranderden het Doggerlandse klimaat en landschap aanhoudend. Tijdens de vele ijstijden lag het droog, maar tussen ijstijden in kon het gebied, dat een dal was, geheel of deels overstromen. De enige vaste factor was de landbrug tussen Engeland en Frankrijk - voor enige tijd dan, want ook deze was niet voor eeuwig. De machtige ijskappen die tijdens de ijstijden vormden braken de landbrug langzaam af, tot hier grofweg honderdduizend jaar geleden niets van resteerde dan de krijtkusten in Zuid-Engeland en Noord-Frankrijk. De rivieren gingen anders stromen, zelfs wanneer het Doggerland droog lag. Nieuwe mensen, planten en dieren verspreidden zich naar het noorden.

Zie hier archeoloog Luc Amkreutz een rondleiding geven door de tentoonstelling Doggerland, in het Rijksmuseum van Oudheden.

Van het Eemien tot het Weichselien

Na het warme Eemien (uitgesproken als Eemiën) brak er honderdvijftienduizend jaar geleden opnieuw weer een ijstijd aan, het Weichselien (Weichseliën). Voor tienduizenden jaren leken het Doggerland en omliggende gebieden op een soort droge toendra, de mammoetsteppe genaamd, boomloos maar vol grassen en kleine planten. Kudden grote beesten, zoals rendieren en de wolharige mammoet, bizons en de wolharige neushoorn, trokken door dit gebied. Ook de mens was aanwezig: homo sapiens leefden hier samen met Neanderthalers, nog altijd geconcentreerd rondom kusten en de grote rivieren, zoals de vroege Theems en Rijn. Toen de kou dertigduizend jaar geleden tijdelijk verder toenam werd het gebied erg droog. Zware tijden voor de mensen en dieren toen, maar deze periode heeft wel gezorgd voor veel afzetting van licht sediment waaronder veel voorwerpen van archeologisch belang bewaard zijn gebleven, zoals Neanderthalerfossielen.

Nog dramatischer dan toenemende kou was voor de mensen misschien wel de periode van opwarming die enkele duizenden jaren later volgde. De zeespiegel begon weer te stijgen en de kusten verschoven naar het zuiden: soms met 25 meter per jaar, maar op vlakkere gebieden zoals bij het Rijn-Maasdal van Rotterdam wel met 100 meter in diezelfde periode. Mensen zagen hun leefgebied rap veranderen. De mammoetsteppe raakte begroeid, eerst met berken en wilgen, later met eiken en iepen. De mammoets en neushoorns verdwenen en maakten plaats voor kleinere dieren zoals herten, zwijnen en otters, die zich thuis voelden in deze nieuwe bossen of de lagergelegen wetlands. Het begin van het einde voor het Doggerland was voorlopig gekomen. Zo’n achtduizend jaar geleden was het grootste deel van het gebied verdwenen onder de Noordzee, zoals we dat nu kennen.

Heimwee naar de mammoetsteppe? Bekijk hier een documentaire over een plan om het gebied opnieuw tot leven te wekken.

Wetenschappelijk onderzoek naar het Doggerland

Het Doggerland is verdwenen, maar niet vergeten. Niet meer tenminste. In de vroege negentiende eeuw trokken Britse vissers voor het eerst botten en planten boven water in hun netten. Men moest hier aanvankelijk niets van hebben: het idee van een verloren prehistorische wereld paste niet in het christelijke beeld van een wereld die in de huidige vorm geschapen was – en bovendien was zo’n mammoetslagtand een ramp voor visnetten. Men gaf de Romeinse keizer Claudius zelfs de schuld: de slagtanden konden enkel maar de restanten zijn van de oorlogsolifanten waarmee hij Engeland had veroverd. Pas decennia later ontstond wetenschappelijke interesse, nadat boeken zoals Charles Darwins On the Origin of Species (1859) werden gepubliceerd. Honderd jaar later was er veel meer kennis verzameld, maar grootschalige interesse in het Doggerland bleef uit. Zonde, want sedimentafzettingen uit de ijstijden hebben ervoor gezorgd dat zich onder de Noordzee een soort archeologische tijdcapsule bevindt, vol lessen over vroege mensen, dieren, landschap en klimaat.

Recentelijk begon er steeds meer interesse te komen. Kort voor de aanleg van de Tweede Maasvlakte (2008-2011) werd na bodemonderzoek grootschalig rivierduinzand van onder de zee geschept, met als resultaat 316 enorme zakken zand. Archeologen en vrijwilliger hebben zochten deze uit voor Archeologie Rotterdam, met tienduizenden archeologische vondsten als resultaat: bijlen, pijlen, botten en nog meer. Uit deze vondsten konden wetenschappers lessen trekken over de aanwezigheid van jagers-verzamelaars in dit gebied, zevenduizend jaar of langer geleden, en wat zij jaagden: van herten en vissen tot aan eenden en bevers.

Archeologen op de Maasvlakte

Zuid-Hollandse strandvondsten

Het zijn niet alleen grote ondernemingen die kunnen zorgen voor mooie vondsten. Ook strandgangers en (amateur)archeologen komen met enige regelmaat zeldzame voorwerpen tegen, bijvoorbeeld op strand de Zandmotor bij Den Haag. De Westlandse Willy van Wingerden vond hier in 2016 een klein stukje scherp vuursteen, een mesje. Na onderzoek bleek dit mesje vijftigduizend jaar oud te zijn en bovendien uniek, want het was afgewerkt met berkenpek, een bindmiddel. Berkenpek werd gemaakt in kleine ovenachtige constructies, van berkenbast. Zeldzaam, in het aan bomen schaarse Doggerland. De leeftijd is vooral belangrijk, omdat er in deze tijd Neanderthalers in het gebied leefde. Zo leerde de vondst onderzoekers veel over de vindingrijkheid en het werktuiggebruik van deze mensensoort.

Zelf archeoloog worden?

Maar wat nou als je zelf iets op het strand vindt? Noteer altijd exact waar je het voorwerp hebt gevonden, bij voorkeur zelfs de coördinaten. Onthoud ook de exacte omstandigheden van de vondst. Lag het in een schelpenbank? Vond je het nadat er net nieuw zand was opgespoten? Vergeet daarnaast de datum van het vinden niet en maak vooral ook een foto van hoe het voorwerp gevonden is. Meld je vondst ook, bijvoorbeeld bij de gemeente of het Rijksmuseum van Oudheden. Dat wil niet betekenen dat je je vondst ook gelijk kwijt bent, maar je maakt wel kans te helpen bij onderzoek!

Archeologie op de Zandmotor

De toekomst van Doggerland-onderzoek

Desgevraagd vertelde prof. dr. Luc Amkreutz, conservator van de prehistoriecollectie van het Rijksmuseum van Oudheden, dat de Doggerlandtentoonstelling in het museum een groot succes was: 'We hebben vijfenzeventigduizend bezoekers gekregen, wat een heel hoog aantal is, zelfs voor een zomertentoonstelling. Ik denk toch dat het Doggerland tot de verbeelding spreekt: een verdwenen wereld onder de Noordzee, een soort Atlantis. Daarnaast is het actueel, aangezien het alles te maken heeft met klimaatveranderingen en de veranderlijkheid van landschappen. Dit zorgde voor veel media-aandacht.'

Ook voor de wetenschap is de tentoonstelling van betekenis geweest. Amkreutz: 'Je bereikt met een tentoonstelling heel veel mensen. Eigenlijk ontstaat er vervolgens een zelfversterkend effect: de interesse onder het grote publiek zorgt weer voor meer onderzoekaanvragen en de resultaten hiervan kan je dan vervolgens weer delen, wat de interesse levende houdt. We zijn momenteel met het Museum van Oudheden ook weer bezig met een nieuw onderzoek, samen met Rijksuniversiteit Groningen.'

Bovendien, stelt Amkreutz, was de tentoonstelling ook gewoon een doel op zich. Het is leuk om mensen te bereiken en hen iets te leren.

Mini-college Doggerland: Verdwenen wereld in de Noordzee, door Luc Amkreutz

Al is tentoonstelling Doggerland dan niet meer te zien in het Rijksmuseum van Oudheden, bestaat de kans dat deze wel op een andere plaats nog te bezichtigen is, zoals bijvoorbeeld in Natuur Museum Fryslan.

Literatuur, bronnen en (lees)tips

Over de auteur

Tomas (1994) studeerde geschiedenis en journalistiek. Een goede combinatie voor wie de geschiedenis graag toegankelijk maakt voor zo veel mogelijk mensen. Geschiedenis is namelijk niet alleen belangrijk, maar daarnaast ook gewoon interessant en vaak zelfs spannend.

1 reacties

Anne 15 juli 2022

Klimaatverandering en de mens: Interessant, relevant en goed geschreven verhaal. Dit smaakt naar meer!

Plaats een reactie

Verzenden

Ontdek meer

Heb jij een verhaal over de Zuid-Hollandse geschiedenis?

Welk verhaal mag volgens jou niet ontbreken op deze website? Deel je verhaal of tip met de redactie! Lees de voorwaarden en tips voor het schrijven van een verhaal.

Ontvang de laatste verhalen in je mailbox

Wil je op de hoogte gehouden worden van nieuwe publicaties? Abonneer je dan op onze nieuwsbrief!

Deze website maakt gebruik van geanonimiseerde cookies om jouw gebruikservaring te optimaliseren en voor de analyse van onze website. Deze cookies kun je niet uitzetten. Bij het tonen en afspelen van YouTube video's worden cookies van derden geplaatst. Deze cookies van derden kun je wel uitzetten. Klik op "Akkoord" als je akkoord gaat met dit gebruik van cookies, klik op "Aanpassen" voor meer informatie en om zelf te bepalen welke cookies deze website plaatst.

Deze website maakt gebruik van geanonimiseerde cookies om jouw gebruikservaring te optimaliseren en voor de analyse van onze website. Deze cookies kun je niet uitzetten. Bij het tonen en afspelen van YouTube video's worden cookies van derden geplaatst. Deze cookies van derden kun je wel uitzetten. Klik op "Akkoord" als je akkoord gaat met dit gebruik van cookies, klik op "Aanpassen" voor meer informatie en om zelf te bepalen welke cookies deze website plaatst.