Archeologische vondst: 14e-eeuwse leren wapenrusting

Leren wapenrustingen: goedkope vervanging of strategie?

Bij een middeleeuwse ridder denk je al snel aan een blinkend metalen harnas en maliënkolders, maar waarschijnlijk is dit niet hoe iedere middeleeuwse soldaat eruitzag. Middeleeuwse wapenrustingen hebben door de jaren heen een flinke ontwikkeling doorgemaakt. Ze waren onder andere voor elke sociale klasse en functie verschillend. Naast metaal was leer een van de meest gebruikte beschermmiddelen. Was leer dan een minder goed alternatief voor metaal? Zeker niet! Leren wapenrustingen waren uiteraard goedkoper, maar ook lichter en flexibeler dan de metalen uitrusting. Het gebruik van leer was vaak een strategische keuze tijdens veldslagen of toernooien. De stukken wapenrusting zagen er daarnaast lang niet allemaal zo bruin en grauw uit zoals op de foto.

De middeleeuwse wapenrusting

De wapenrusting bestond uit verschillende onderdelen. Tot de 13e eeuw droeg men vooral de halsberg; een soort lange maliënkolder tot over de knieën met een capuchon en halsbescherming. Later konden meerdere onderdelen aan deze uitrusting worden toegevoegd, denk aan een een om de torso te beschermen of verschillende soorten (plaat)bescherming rond de ledematen. De brigandine is een jas van stof of leer en bedekt met kleine stalen platen. Een middeleeuws kuras werd gemaakt van leer of metaal. Vooral gehard leer werd tot ver in de 13e eeuw veel gebruikt. De losse onderdelen konden apart gedragen worden, maar ook bedekt worden met ijzeren platen: nog steeds flexibel, maar wel bestendiger tegen klappen en steken. Het was ook mogelijk om een extra ijzeren beschermingslaag te dragen. De leren kurassen werden geleidelijk vervangen, tot ze in het begin van de 15e eeuw eigenlijk alleen nog werden gebruikt tijdens speciale toernooien met botte zwaarden en knotsen. Een andere gangbare soort wapenrusting was de brigandine, vooral voor het voetvolk. Over de wapenrusting droeg men een kleurrijke wapenrok of tabberd. De hierop afgebeelde strijdinsignes en kleuren maakten het mogelijk de verschillende partijen in de strijd te onderscheiden.

Maar klopt ons beeld dan wel van een middeleeuwse ridder in een blinkend harnas? Deze wapenrusting, waarbij men volledig bedekt was in metaal (de panoplie), bestond wel degelijk. De panoplie werd vanaf de late 16e eeuw vooral gedragen door de adel.

De leren wapenrusting uit Valkenburg

De vaak natte, zuurstofarme condities van de Zuid-Hollandse bodem zijn voor de archeologie een groot voordeel: organische materialen zoals leer blijven vaak uitzonderlijk goed bewaard. Eind jaren ’80 vonden archeologen tijdens opgravingen in Valkenburg in een gedempte gracht twee delen van een wapenrusting. Het afgebeelde leer is een van deze stukken. Het is gemaakt van runderleer en bestaan uit een voor- en achterdeel, waarbij het achterstuk iets groter is dan het voorstuk. Aan de zijkanten bevinden zich meerdere gaatjes; waarschijnlijk werden de stukken aan elkaar geregen. Op beide stukken bevinden zich regelmatige verticale stekenrijen. Waarschijnlijk was op de stukken nog iets vastgenaaid. We weten niet exact wat dit precies geweest is. Experts zijn het namelijk niet helemaal eens met elkaar over hoe het stuk in de praktijk werd gedragen. Volgens archeoloog Marloes Rijkelijkhuizen is het een borstkuras, al zou het gezien de kleine afmetingen dan om een exemplaar voor een kind gaan. Volgens onderzoeker Chris Dobson betreft het bescherming voor de bovenbenen, en dan juist voor een lang persoon van rond de 1,85 m. In dezelfde gracht is ook een leren kniebeschermer gevonden, wat het waarschijnlijk maakt dat deze stukken samen werden gebruikt als bescherming voor de benen.

Van wie was deze wapenrusting?

De leren onderdelen zijn gevonden in een ondiepe gracht rondom een laatmiddeleeuws bakstenen huis (hofstad) in Valkenburg. Het huis werd gebouwd rond 1300 en behoorde waarschijnlijk toe aan de familie Van der Speck. Mogelijk raakte dit aristocratische gezin gedurende de 14e eeuw verarmd en konden ze het huis niet meer onderhouden. Aan het eind van de 14e eeuw werd het gesloopt. De gracht werd vervolgens gedempt met bouwmateriaal en met spullen uit het huis, waaronder de leren wapenrusting. Of deze werd gedragen door een Van der Speck familielid, is natuurlijk niet met zekerheid te zeggen.

Kleurrijke strijd?

Lang werd gedacht dat de leren onderdelen van de wapenrusting een puur functioneel doel dienden. Voorbeelden uit Italië hebben aangetoond dat functioneel ook best mooi kon en mocht zijn. Zo werden verschillende decoratietechnieken op het leer toegepast: bijvoorbeeld door het inkerven van diverse (bloem)patronen. Ook kon het leer, wanneer het vochtig was, in een mal gedrukt worden om het een bepaalde vorm of versiering te geven. Verder waren de stukken lang niet altijd grauw en/of bruin. Er zijn voorbeelden bekend waarbij eerst een laag witte gesso, een krijtachtig mengsel, is aangebracht om het vervolgens van kleurrijke verf te voorzien. De witte gessolaag had als voordeel dat het ook nog eens extra versteviging toevoegde aan het leer. Het is best mogelijk dat de beschilderde leren beschermers, naast de wapenrokken en banieren, de slagvelden of toernooien verrassend kleurrijk maakten. Ben je benieuwd hoe zo'n strijd eraan toe ging? Het onderstaande filmpje en de illustraties uit middeleeuwse manuscripten geven je een goede indruk.

Bekijk de leren wapenrusting in het Archeologiehuis Zuid-Holland in Alphen aan den Rijn

De leren wapenrusting komt uit het Provinciaal Archeologisch Depot en is uitgeleend aan het Archeologiehuis Zuid-Holland. Bezoek hier de tijdelijke tentoonstelling 'Strijd in de Graventijd'.

Bronnen

Provinciaal depot Zuid-Holland

Rijkelijkhuizen, M. & M. Volken, 2017. In: Q. Mould (ed.), Leather in warfare: Attack, Defence and the Unexpected. Royal Armouries Conference Proceedings, in association with the Archaeological Leather Group

Dobson, C., 2018. As Tough as Old Boots? Essays on the Manufacture & History of Hardened-Leather Armour

https://nl.wikipedia.org/wiki/Halsberg

https://nl.wikipedia.org/wiki/Harnas

https://en.wikipedia.org/wiki/Boiled_leather

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/21928 - File:Armor MET 69988.jpg

https://www.metmuseum.org/art/collection/search/34324

https://en.wikipedia.org/wiki/Brigandine#/media/File:Jakob_von_Ems_brigandine_by_Wendelin_Boeheim.jpg