Hoe liep de grens van het Romeinse rijk?

Tweeduizend jaar geleden hoorde een groot deel van Nederland bij het Romeinse rijk. Dat rijk strekte zich uit van Engeland tot Syrië en van Roemenië tot Marokko: een oppervlak dat groter is dan de huidige Europese Unie. De grens rond dat enorme rijk – tegenwoordig noemen we dat de Limes - had een lengte van 7000 km.

Deze Limes (uit te spreken als: li-mes) had verschillende gedaanten. In Engeland had hij de vorm van een landversterking, de Muur van Hadrianus, en ook tussen de Rijn bij Bonn en de Donau liep de grens over land. Maar op Nederlands grondgebied viel de grens samen met de Rijn. De loop van die Romeinse Rijn is nog bijna hetzelfde als tegenwoordig, alleen heet de rivier nu achtereenvolgens Rijn, Nederrijn, Kromme Rijn, Leidsche Rijn en Oude Rijn.

De Rijn

De Rijn verdeelde onze omgeving in tweeën, namelijk de ‘beschaafde’, Romeinse kant tegenover het land van de ‘barbaren’, zoals de Romeinen alle niet-Romeinen noemden. De Rijn is bijna vier eeuwen lang grensrivier geweest, dat is voor Europese begrippen een absoluut record. Ook sindsdien heeft een grens (en ook een rijk) het nooit zolang volgehouden. Denk maar even vanaf het huidige jaartal vier eeuwen terug, en besef wat voor oorlogen en veranderingen er allemaal hebben plaatsgevonden in Europa. Vier eeuwen lang was de Rijn dus een stabiele factor in Noord-West Europa.

Geschiedenis van de Limes

Om de functie van de Limes te kunnen begrijpen, moeten we een korte schets geven van het ontstaan ervan. Halverwege de eerste eeuw voor het begin van de jaartelling slaagde Julius Caesar erin om de Keltische volkeren in het huidige Frankrijk te onderwerpen. Hij beweerde vol trots dat hij het gebied tot aan de Rijn had veroverd, maar zo ver is hij nooit gekomen. Zijn opvolger Augustus, de eerste keizer, legde in 19 voor Christus een legerkamp aan in het huidige Nijmegen. Dat is het officiële begin van de Romeinse tijd in Nederland.

Augustus wilde graag ook Germanië inlijven als provincie en was bestuurlijk al een heel eind op weg, maar een opstand in 9 na Christus verstoorde die plannen. Keizer Caligula (37-41) en vooral zijn opvolger Claudius (41-54) besloten dat de Rijn voortaan de grens zou blijven en richtten zich op de verovering van Brittannië.

Om de aanvoer van troepen en goederen te garanderen, lieten ze de grens versterken met forten (castella) en wachttorens. Daarmee was de Limes geboren. Later diende de Rijn als bewaakte handelsroute van en naar datzelfde Brittannië.

Limes-zone

Hoewel er helaas geen bovengrondse resten zijn uit de Romeinse tijd, is de Limes in West-Nederland een van de best onderzochte en meest interessante delen van de 7000 km lange grens.

De Limes blijkt niet een simpel lijntje in het landschap, maar een hele limeszone met verschillende vormen van infrastructuur en logistiek. Behalve de rivier liep er ook een doorgaande weg, de limesweg, die verschillende forten met elkaar verbond.

De meest oostelijke nederzetting in Zuid-Holland lag bij Bodegraven. Hoe groot deze precies was, is niet bekend. De volgende wachtpost lag iets buiten het huidige Zwammerdam. In Zwammerdam zelf lag een echt fort, Nigrum Pullum geheten. Dit castellum werd rond 47 gebouwd en omstreeks 275 weer verlaten. Minder dan vijf kilometer daarvan, bij Alphen aan den Rijn, lag het volgende fort. Dit heette Albaniana en was gebouwd rond het jaar 40. Tot het midden van de derde eeuw was het in gebruik. Bij Leiden-Roomburg, tien kilometer verderop, lag het fort Matilo. De Romeinen bouwden dit fort waarschijnlijk in het jaar 50. Het werd in totaal 225 jaar gebruikt.

Weer zes kilometer verder lag het fort Valkenburg. Dit fort, de daarbij gelegen nederzettingen en het aangrenzende grafveld, zijn het meest grondig door archeologen onderzocht. Het werd rond het jaar 40 aangelegd. Eerst was de versterking niet veel meer dan een wal van hout en aarde, drie poorten en een dubbele gracht, maar rond 180 werd het fort in steen gebouwd. Tussen 260 en 275 verdwenen de militairen uit het fort. Mogelijk werd het vanaf die tijd gebruikt als opslagplaats voor graan. Waarschijnlijk staat het complex op de Peutinger Kaart, een Romeinse reiskaart, aangegeven als Praetorium Agrippinae. Ten westen van Valkenburg lag het fort Lugdunum, in de buurt van Katwijk aan Zee. Dit was het laatste fort in de rij. Inmiddels is Lugdunum, tegenwoordig ook wel bekend als de Brittenburg, in zee verdwenen.

Op de forten langs de Oude Rijn waren naar schatting zo’n 2400 à 2900 soldaten gelegerd. Op strategische plekken, bijvoorbeeld om de Rijn te overzien, stonden wachttorens. Aan de Rijn legden de Romeinen havens en kades aan om goederen, mensen en bouwmateriaal makkelijk aan land te krijgen. In de buurt van de forten ontstonden nederzettingen waar boeren, handelaren en ambachtslieden woonden die de militairen van de benodigde goederen voorzagen.

Archeologisch onderzoek heeft uitgewezen dat de Romeinen vanwege waterschade door overstromingen verschillende reparaties hebben uitgevoerd aan kades en wegen. Veel forten zijn vijf à zes keer volledig herbouwd, aan het eind van de 2e eeuw zelfs compleet in steen. Dankzij de hoge waterspiegel is in West-Nederland soms ook organisch materiaal bewaard gebleven, zoals hout en leer. Andere landen zijn daar flink jaloers op. Zo konden archeologen achterhalen dat de limesweg over grote delen bestond uit een dam met een zware balkenconstructie. Bij de forten zijn leervondsten gedaan, zoals militaire sandalen. Maar de meest tot de verbeelding sprekende vondsten zijn de vele vrachtschepen in de Rijn, met als belangrijkste de schepen van Zwammerdam.

Schepen van Zwammerdam

Tussen 1971 en 1974 werden bij een opgraving in Zwammerdam zes schepen ontdekt, destijds een regelrechte sensatie. De schepen kregen allemaal een nummer in volgorde van ontdekking. De Zwammerdam 1, 3 en 5 bleken boomstamkano’s, grotendeels gemaakt uit één stam. De Zwammerdam 2, 4 en 6 waren grote platbodems, een soort Romeinse Rijnaken. Ze waren 20 tot wel 34 meter lang. De Zwammerdamschepen zijn internationaal bekend geraakt en zijn ook naamgever geworden van de soort: het type Zwammerdam. Deze platbodems waren ideaal voor vervoer van grote hoeveelheden goederen op de Rijn en al haar drassige, ondiepe zijtakken.

Later vond men ook in Woerden en De Meern verschillende vrachtschepen van hetzelfde type. Toch zijn alle schepen weer net iets anders. Van enkele schepen weten we inmiddels zeker dat ze in deze regio zijn gemaakt. De meeste schepen zijn bewust afgezonken ter versteviging van kades, maar sommige zijn ook met lading en al vergaan. Hun lading zegt veel over de verschillende handelsstromen in Noordwest-Europa. Zo kwam het graan uit de Woerden 1 uit het gebied rond Tongeren.

De Limes verlaten

Vanaf het jaar 250 werd het onrustig langs de Limes. Steeds vaker vielen Germaanse stammen uit het noorden het Romeinse Rijk aan. Rond 275 waren vrijwel alle castella langs de Rijnmond verlaten. In de jaren erna deden de Romeinen nog wel een poging om de macht terug te krijgen, maar in de oudejaarsnacht van 406 werd de Limes definitief door de Germanen veroverd. Daarmee eindigde de Romeinse Tijd in Nederland.

Met dank aan Tom Hazenberg