Vervallen, verplaatst en herrezen: de Dijksynagoge in Sliedrecht

Joodse feestdagen

Los van de bijzondere voorgeschiedenis heeft de Dijksynagoge meer troeven in handen. Het is de enige synagoge in Nederland die niet in een stads- of dorpskern staat, en is ook nog eens als dijkwoning gebouwd. Dat alles bij elkaar was genoeg om de status van gemeentelijk monument te krijgen. Daarnaast biedt de Dijksynagoge tegenwoordig ook weer ruimte aan een kleine Joodse gemeenschap voor uiteenlopende activiteiten.

Ronald Kitsz is voorzitter van het bestuur van de Dijksynagoge. Met groot enthousiasme leidt hij vrijwel maandelijks bezoekers rond, van schoolklassen tot families die een bijzondere excursie zoeken. Het hoeft hen daarbij aan niets te ontbreken: ‘We kunnen ook de catering verzorgen. De vriezer is gevuld met koosjere cake, speciaal gehaald bij een Joodse bakker in Antwerpen of Den Haag.’

De Dijksynagoge wil meer zijn dan alleen een monument, zo benadrukt Ronald Kitsz. ‘De gemeenschap is klein, maar er wordt alles aan gedaan om zoveel mogelijk Joodse feestdagen te vieren, van Toe Bisjwat tot Chanoeka. Ook houden we herdenkingen, waarbij de Jom Hasjoa (herdenking van de Tweede Wereldoorlog) altijd grote indruk maakt. De namen van Joodse slachtoffers uit Sliedrecht en Hardinxveld-Giessendam worden dan voorgelezen.’ Rosj Hasjana (Joods Nieuwjaar) en Jom Kipoer (Grote Verzoendag) kwamen hier onlangs weer bij, feesten die waarschijnlijk ruim honderd jaar geleden voor het laatst in de Sliedrechtse synagoge werden gevierd. Verder biedt de synagoge ruimte als leerhuis om Hebreeuws te leren of de Thora te bestuderen, en ligt achter het pand een plantentuin, waar vrijwilligers gewassen onderhouden die ook in Bijbelse verhalen voorkomen.

Wie de synagoge nu ziet, zowel van binnen als van buiten, kan zich nauwelijks voorstellen dat het pand decennialang niet meer was dan de opslagplek van een groenteboer. ‘En toch was het zo’, beaamt Ronald Kitsz. ‘Toen ik hier in 1978 kwam wonen, wist ik niet eens dat er een synagoge was. Het gebouwtje stond leeg en was volkomen vervallen.’

Gezamenlijk gebedshuis

Omstreeks 1770 vestigden de eerste Joodse burgers zich in het kleine Sliedrecht. In Gorinchem, Dordrecht en Leerdam woonden toen al Joden, die voor het merendeel afkomstig waren uit Duitsland. Onder hen bevonden zich veel marskramers en handelaren in textiel, evenals slagers en veehandelaren. Joden uit Sliedrecht gingen in Dordrecht naar de sjoel. Met de gelijkstelling en de godsdienstvrijheid die in 1796 werden afgekondigd kwamen er meer mogelijkheden om een eigen Joodse gemeenschap op te bouwen.

Ronald Kitsz: ‘Er was niet meteen sprake van gelijke behandeling, maar gelijke rechten hadden de Joden nu wel. Zo konden ze bijvoorbeeld het vak van slager uitoefenen, iets dat eerder nog niet was toegestaan. Levi Hartog uit Sliedrecht vroeg meteen een vergunning aan om koosjer te mogen slachten. Grappig is dat dit werd aangevraagd met een standaardformulier, waarop ook vermeld staat dat hij vanaf nu mocht “spek snijden”, vlees dat juist niet koosjer is.’

In Sliedrecht werd in 1830 een Joodse gemeente opgericht met de status van een bijkerk die viel onder de ringsynagoge Dordrecht en hoofdsynagoge Rotterdam. Ronald Kitsz: ‘Maar daarmee had de gemeente nog geen plek van samenkomst. Dat zou in Gorinchem kunnen, maar voor wie zich strikt aan de regels wilde houden was dat geen oplossing. Op de sabbat mag je namelijk maar beperkt reizen, niet verder dan zo’n 900 meter. Om dat op te lossen, waren de eerste vieringen bij mensen thuis en later in een wolspinnerij totdat daar de huur van werd opgezegd.’

Die Joodse gemeente had inmiddels een aardige omvang van zo’n 50 personen, ook omdat inwoners uit de omliggende dorpen op Sliedrecht waren aangewezen. Door de krachten met Giessendam te bundelen, ontstond het plan om een synagoge op de grens van de twee gemeenten te bouwen. Ronald Kitsz: ‘De gemeente Sliedrecht wilde wel meebetalen, maar dan alleen als de synagoge op Sliedrechts grondgebied kwam te staan. Daar had de gemeente 250 gulden voor over.’

Zodoende verrees in 1845 op de Rivierdijk dicht bij de grens met de gemeente Giessendam een synagoge. Het was een kleine sjoel, maar wel met alles wat daarbij hoort. Aan de dijk was het bovenhuis met de synagoge, waar wekelijks sabbat werd gevierd door Joden uit Sliedrecht en Giessendam. Het benedenhuis was voor de rabbijn die hier met zijn gezin kon wonen. In diens woning zat ook het ritueel bad (mikwe) in de vloer verzonken. De synagoge trok mensen uit de omgeving aan, onder meer uit Hardinxveld waardoor de Joodse gemeenschap aan het eind van de negentiende eeuw was uitgegroeid tot zo’n 80 personen.

Tweede Wereldoorlog

'Achteraf bezien was eind negentiende eeuw de bloeitijd van Joods Sliedrecht’, legt Ronald Kitsz uit. ‘Omdat veel mensen naar de stad trokken, nam het aantal gemeenteleden rond 1900 weer af. Bepalende Joodse inwoners vertrokken uit het rivierdorp, zo ook de laatste rabbijn.’ Jacob de Vries uit Giessendam nam als voorzanger een deel van zijn taken over. Maar toen De Vries in 1906 overleed, was er geen opvolger meer. Het gebedshuis raakte in onbruik. Vanaf 1920 vonden er geen sjoeldiensten meer plaats omdat het vereiste aantal van tien volwassen mannen niet meer gehaald werd.

De kleine gemeente hield wel het pand in stand – zo goed en zo kwaad als het ging. Ronald Kitsz: ‘Uit 1932/33 weten we dat de thorarol werd uitgeleend, dus die was er toen nog. Het onderhuis werd verhuurd aan niet-Joodse bewoners.’ Joodse burgers gingen barre tijden tegemoet. In de jaren ’30 werd met afschuw naar de opkomst van het nationaalsocialisme in Duitsland gekeken. Toen de bezetting van Nederland in mei 1940 een feit was, volgden vernedering, uitsluiting en roof elkaar snel op. In 1942 waren de meeste Joodse inwoners uit de regio gedeporteerd naar Westerbork om vanaf daar naar verschillende concentratiekampen gestuurd te worden – een wisse dood tegemoet.

Van de Sliedrechtse Joden die weggevoerd waren kwam niemand terug; zij waren allemaal vermoord. De enkeling die via onderduik wist te overleven had na de oorlog wel iets anders aan het hoofd dan het weer opstarten van een synagoge, verklaart Ronald Kitsz. ‘De familie Stodel die geen wortels had in Sliedrecht bijvoorbeeld was vrijwel volledig uitgemoord. Vader en moeder kwamen uit de kampen terug in Amsterdam en probeerden daar weer wat op te bouwen. Moeder zwierf dagenlang door Amsterdam op zoek naar familieleden die niet meer terug zouden komen. Vader wilde daarom weg en koos voor Sliedrecht. Hier waren de herinneringen aan de vooroorlogse tijd minder heftig voor zijn vrouw.’

De synagoge was wel nog altijd het eigendom van de Joodse gemeente. Onderzoek toonde aan wat er sindsdien mee gebeurde. Ronald Kitsz: ‘Na de oorlog stond de synagoge leeg, er was veel hout geroofd. De thorarollen doken nog wel op, maar veel andere kostbaarheden kwamen niet meer terug. Niemand wist waar die gebleven waren. De synagoge werd in 1947 verkocht aan een groenteboer die het gebouw tot opslagruimte ombouwde. Joden uit Sliedrecht weken uit naar Dordrecht en Gorinchem waar pogingen werden gedaan de Joodse gemeenten nieuw leven in te blazen.

Gedemonteerd

De synagoge aan de dijk leek een roemloos einde tegemoet te gaan, zeker toen aan het eind van de twintigste eeuw bleek dat de dijk verzwaard moest worden. Juist die dijkverzwaring heeft er echter voor gezorgd dat er weer belangstelling kwam voor het vervallen gebouwtje. Het was op dat moment immers nog maar een van de weinige zichtbare herinneringen aan het Joodse leven in de Alblasserwaard. De na de oorlog in ere herstelde synagogen van Gorinchem en Dordrecht waren allebei weer verdwenen. Die van Zaltbommel, Schoonhoven en bijvoorbeeld ook Tiel waren na de oorlog al niet eens meer opnieuw in gebruik genomen.

‘In 1994 werd de stichting Dijksynagoge opgericht om dit erfgoed in stand te houden’, vertelt Ronald Kitsz. ‘Drie jaar later lukte het om het vervallen pand te kopen. Het was van begin af aan duidelijk dat de synagoge niet kon blijven staan waar ‘ie stond. In het voorjaar van 1998 hebben we de synagoge laten demonteren, en muur voor muur in elf grote onderdelen laten afvoeren om opgeslagen te worden.’ De dijkverzwaring was in 2001 voltooid, waarna er gewerkt kon worden aan terugkeer van de synagoge. Een jaar later al startte de herbouw, met dank aan vele fondsverstrekkers, de gemeente Sliedrecht en particulieren die dit Joodse erfgoed een warm hart toedroegen. In 2003 vond de officiële herinwijding plaats, met de tekst die ook bij de opening in 1845 was voorgedragen.

De Dijksynagoge en de bijbehorende woning zijn prachtig gerestaureerd. De synagoge zelf is een relatief kleine vierkante ruimte, met in het midden de bima, waar drie tot vijf man in kunnen staan om uit de Thora voor te lezen. Boven is de traditionele vrouwengalerij in ere hersteld. Ronald Kitsz: ‘Het meubilair is geschonken door stichting synagoge ’s-Hertogenbosch die de negentiende-eeuwse banken en de bima van de synagoge uit Zaltbommel bezat. De Heilige Arke (versierde kast voor de thorarollen) is hieruit geconstrueerd. Hoe een en ander in zijn werk ging, is te zien in een kleine expositie. Daar zijn ook spullen tentoongesteld die we van nabestaanden hebben gekregen. Soms gebeurt dat anoniem, dan is niet helemaal duidelijk waar iets vandaan komt. De kans is groot dat het dan iets is dat tijdens de oorlog geroofd of clandestien verhandeld is.’

Er is creatief omgesprongen met de inrichting, maar ook met de aard van de synagoge. Ronald Kitsz: ‘Al snel sloten we een overeenkomst met de gemeente dat we de synagoge ook als trouwzaal mogen verhuren. Dan halen we de bima eruit en hoeven bezoekers ook geen keppeltje te dragen, want dan gebruiken we de ruimte wereldlijk. Dat is de zogenoemde al t’nai-status, dan mag de synagogezaal ook voor andere activiteiten dan alleen de eredienst gebruikt worden. Op die manier kunnen we concerten faciliteren én de gewijde status behouden, en dus diverse mensen bedienen met deze synagoge. Alle mogelijke feesten die Joden uit Sliedrecht willen vieren, komen hier aan bod. Chanoeka, Jom Kipoer, het Loofhuttenfeest, ook wel huwelijken en een enkele besnijdenis. Voor een wekelijkse dienst hebben we niet genoeg mensen, maar we zetten wel graag zoveel mogelijk tradities voort.’

Een keer binnenkijken? Op iedere tweede zaterdag/zondag van de maand zijn er open dagen. Daarnaast kan altijd een rondleiding op afspraak worden geboekt. Meer informatie lees je op de website van de Dijksynagoge. (Foto header: Marco Zwinkels)