Naar overzicht

De Zwammerdamschepen: een ontdekking van wereldformaat

Tom Hazenberg
02 november 2022

Tussen 1971 en 1974 werden in het dorpje Zwammerdam zes Romeinse schepen opgegraven, waaronder drie grote vrachtschepen die sindsdien bekend staan als de “Zwammerdamschepen”. De schepen worden op dit moment gerestaureerd in het Archeon en op de plaats van ontdekking is een bezoekerscentrum geopend. Wat maakt deze schepen zo bijzonder?

Tweeduizend jaar geleden lag Zwammerdam op de grens (de limes) van het Romeinse Rijk, die op Nederlands grondgebied samenviel met de Rijn. Dat Rijk strekte zich uit van Engeland tot Syrië en van Roemenië tot Marokko: een oppervlakte groter dan de huidige Europese Unie. De loop van de “Romeinse” Rijn is nog bijna hetzelfde als tegenwoordig, alleen heet de rivier nu stroomafwaarts Rijn, Nederrijn, Kromme Rijn, Leidsche Rijn en Oude Rijn. Het zuiden van Nederland vormde samen met delen van België, Luxenburg en Duitsland de Romeinse provincie Neder-Germanië. Daarom noemen wij tegenwoordig het deel van de rijksgrens in Nederland en Duitsland – van het riviertje Vinxtbach ten zuidoosten van Bonn tot de Noordzeekust bij Katwijk – de Neder-Germaanse Limes. Deze 350 kilometer met Romeinse legerkampen voor legioenen en hulptroepen, havens, wegen, wachttorens, steden en tempels is na een lange voorbereiding in 2021 erkend als UNESCO Werelderfgoed. Ook de westelijke Donau-Limes is ingeschreven in de landen Duitsland, Oostenrijk en Slowalijke. Daarmee is het hele noordwesten van de Romeins grens van Schotland en Engeland tot aan Slowakije aaneengesloten ingeschreven als UNESCO Werelderfgoed.

De grens van het Romeinse rijk, de limes. (Afbeelding: David Breeze (kaart Frontiers of the Roman Empire), Hazenberg Archeologie & Mikko Kriek, BCL Archaeological Support)

Vitale transportroute

Terug naar Neder-Germanië. Waarom had het Romeinse leger belangstelling voor Nederland? Er waren geen bodemschatten zoals in Britannia, Romeins Groot-Brittannië. Misschien was de Bataafse paardenfokkerij aantrekkelijk, of de runderen en huiden uit het Friese gebied ten noorden van de Rijn. Tegenwoordig wordt aangenomen dat de belangstelling van Romeinse beleidsmakers voor het Nederlandse rivierengebied vooral te maken had met de behoefte om de provincies Gallia en Germania te verbinden met de Noordzee en met Britannia. Goede aanvoerroutes waren noodzakelijk om het lonkende Britannia te veroveren en de Rijn was zo’n belangrijke route. Diverse castella (forten) in Nederland zijn aangelegd in de tijd dat keizer Caligula, die regeerde van 37 tot 41 na Chr., voorbereidingen trof voor de invasie van Engeland. Uiteindelijk was het zijn opvolger Claudius die deze aanval succesvol uitvoerde. Het definitieve bewijs hiervoor is het legioenskamp dat in 2021 is opgegraven onder de nieuwbouwwijk Valkenhorst bij Valkenburg (ZH).

Rond het jaar 50 gaf keizer Claudius opdracht de Rijngrens te versterken en werd de rol van de rivier als logistieke levensader nog groter. Voedsel, bouwmaterialen en grondstoffen waren nodig voor de versterking van het noordelijke deel van het Imperium Romanum. Na de verovering van Engeland als wingewest werden de Rijn, maar ook de Maas en de Schelde belangrijke transportroutes voor de rijkdommen uit Britannia. Het lijkt erop dat het Nederlandse kustgebied door de Romeinse machthebbers volledig werd ingericht om veilig transport en levendige handel mogelijk te maken. Voor de oversteek tussen het vasteland en de Britse kusten werd gebruik gemaakt van zeewaardige schepen, maar in de binnenwateren was juist behoefte aan grote ondiepe schepen die gemakkelijk ondiepe oevers en kades konden bereiken: de Zwammerdamschepen.

Ontdekking van het Romeinse vrachtschip Zwammerdam 6. (Afbeelding ACASA/Universiteit Amsterdam)

Ontdekking van wereldformaat

De schepen werden tussen 1971 en 1974 ontdekt bij een opgraving op het terrein van zorginstelling Ipse de Bruggen in Zwammerdam, onder leiding van archeoloog Maarten de Weerd (Universiteit van Amsterdam). De vondst was een regelrechte sensatie. Niet eerder was een dergelijke collectie Romeinse schepen opgegraven. De schepen werden genummerd in volgorde van ontdekking. De Zwammerdam 1, 3 en 5 bleken kleinere vaartuigen waarvan de romp is gemaakt uit één stam. De Zwammerdam 2, 4 en 6 waren grote platbodems, een soort Romeinse rijnaken van 20 tot wel 34 meter lang. Vooral de ontdekking van deze vrachtschepen trok internationaal de aandacht. Op gezag van de Britse archeloog Peter Marsden heeft de opgraving van vrachtschip Zwammerdam 2 ertoe geleid dat dit schip de naamgever werd van het wetenschappelijk erkende scheepstype `Zwammerdam’.

Ook buiten Zwammerdam dook het type `Zwammerdam’ op, zoals in Woerden, in Utrecht - Leidsche Rijn en op nog meer plekken. Van enkele schepen weten we inmiddels dat ze ook in de regio Zuid-Holland/Utrecht zijn gemaakt. Inmiddels zijn schepen van dit type (of zeer verwant hieraan) ook ontdekt in Duitsland, België en Frankrijk. Ook in het stroomgebied van de Donau worden steeds meer platbodemschepen ontdekt.

Scheepstype “Zwammerdam”

Dit type platbodems was ideaal voor het vervoer van grote hoeveelheden goederen op de Rijn en de drassige, ondiepe zijtakken van de rivier. Dat had te maken met een aantal opvallende kenmerken. Het meest kenmerkend was de bouwwijze van de romp. De basis voor het schip wordt gevormd door L-vormige kimstukken die de overgang vormen van de bodem naar het boord (de zijkant). Deze kimstukken zijn mooi recht gezaagd uit één stam over soms wel een lengte van 20 meter, een bewijs van de hoge kwaliteit van de houtbewerking in het noorden van het Romeinse rijk. Tussen deze twee kimmen werden de bodemplanken (vlakgangen) gelegd. Zo ontstond een brede bodem voor een vrachtschip. Door dwarsbalken met een kromming aan de boordzijde werd stevigheid gecreëerd. Zo zorgden deze leggers niet alleen voor het verband op de bodem maar ook voor versteviging van de boorden aan de bodem. Om de stevigheid van de scheepsromp te vergroten werd voor deze leggers zoveel mogelijk gebruikgemaakt van zogenoemde “knieën”, planken uit de stam met een tak er nog aan.

Een ander kenmerk van de Zwammerdamschepen is de over het algemeen stompe voor- en achtersteven. Een uitzondering hierop vormen de Zwammerdam 6 en de Woerden 7, die wel hoekig zijn. Helaas ontbreekt van alle ontdekte schepen het tuigage grotendeels, waardoor de precieze wijze van varen en voortbewegen moeilijk te herleiden is. De meeste schepen van het type Zwammerdam hebben een mastvoet, dus een mast moeten ze hebben gehad. Daarnaast is een stuurriem ontdekt in Zwammerdam, en heeft een aantal schepen aanwijzingen voor roeiriemen. Op grond van deze kenmerken en met de kennis van vergelijkbare vaartuigen in meer recente eeuwen denken archeologen dat de schippers van de Zwammerdamschepen alle middelen gebruikten om vooruit te komen: zeilen, jagen, bomen, roeien, en gebruik maken van de stroming.

Reconstructie van het Romeinse vrachtschip Zwammerdam 6. Het eikenhouten schip meet ca. 20,25 m lang en 3,4 m breed. (Afbeelding Hazenberg Archeologie & Mikko Kriek, BCL Archaeological Support.)

Geheimen van de scheepswrakken

De meeste Zwammerdamschepen die zijn aangetroffen in het westen van de Neder-Germaanse Limes zijn afgedankte vrachtschepen. Ze zijn ontdekt op of langs de Rijnoever, achtergelaten door de laatste eigenaar (Woerden 7), of bewust afgezonken om kades te verstevigen, zoals dat mogelijk in de haven van het grensfort Nigrum Pullum in Zwammerdam is gebeurd.

Eén schip is met inboedel en al vergaan. De bemanning is in allerijl van boord gesprongen en heeft zijn hele hebben en houwen achtergelaten. Dat gebeurde op het 25 meter lange schip De Meern 1, dat momenteel ligt te pronken in Castellum Hoge Woerd in de Leidsche Rijn bij Utrecht. In de kajuit lag nog het gereedschap dat mogelijk werd gebruikt voor de reparaties die de bemanning in havens en castella in onze regio uitvoerde. Nog één ander `Zwammerdam-type’ schip heeft iets van de geheimen van zijn lading onthuld. De Woerden 1, opgegegraven in 1978, bevatte nog een pakket graan dat verspreid over de scheepsbodem lag. Het graan was afkomstig uit het gebied rond Tongeren, maar heeft de troepen aan de Limes niet in goede orde bereikt. Zo blijken de Zwammerdamschepen een heuse Fundgrube voor het onderzoek naar de handelstromen in het noorden van het rijk.

Reconstructie van het Romeinse vrachtschip ‘Zwammerdam 4’, een eikenhouten schip van 34 meter lang, 4,4 meter breed en 1,20 meter hoog. Het grootste exemplaar van het type `Zwammerdam’ dat tot nu toe is ontdekt. (Afbeelding: Hazenberg Archeologie & Mikko Kriek, BCL Archaeological Support)

"Een klein leger"

De Romeinse schepen van Zwammerdam maken onderdeel uit van de Rijkscollectie van Nederland, de hoogste status die wordt toegekend aan scheepsarcheologische resten. Sinds de ontdekking in 1971 heeft een klein leger aan wetenschappers, ambtenaren, bestuurders en vrijwilligers gewerkt aan deze collectie. De opgravingen baarden ook de nodige kopzorgen. Doordat steeds nieuwe schepen werden ontdekt liepen de kosten alsmaar op en duurde het steeds langer voordat met de nieuwbouw van de zorginstelling (de aanleiding voor de opgraving) kon worden begonnen.

Een inzamelactie op initiatief van de Alphense architect Latief Perotti leverde 250.000 gulden op, een bedrag dat het voor een belangrijk deel mogelijk maakte om het hout van alle zes de schepen op vakkundige wijze uit de opgravingsputten te halen en over te brengen naar de werkplaatsen en laboratoria van de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders in Flevoland. Ook vele anderen hebben zich ingespand om de bijzondere schepen te kunnen behouden. Deskundigen van de Rijksdienst hebben decennia lang het hout geconserveerd en opgeslagen. Al het hout? Nee, 20 planken van vrachtschip Zwammerdam 6 hebben al die jaren in waterbaden liggen wachten op behandeling. Pas in 2019 heeft Batavialand, de opvolger van de diverse instituten die de Zwammerdamcollectie hebben beheerd, een nieuwe conserveringstank ontwikkeld in gebruik genomen. Zo kon het dat in mei 2022 de laatste lading Zwammerdamhout uit de conservering kwam.

Operatie Zwammerdamschepen

Bijna 50 jaar na de ontdekking hebben regionale en nationale organisaties de handen ineengeslagen om de collectie Zwammerdam terug te brengen naar de regio van ontdekking: Alphen aan den Rijn. Trucks met containers vol archeologisch scheepshout reden in 2016 dagenlang in een kolonne tussen Lelystad en Museumpark Archeon, waarna kon worden aangevangen met de restauratie en reconstructie van de Zwammerdamschepen.

Na het transport is allereerst de boomstamkano Zwammerdam 5 (die door de Romeinen later is gebruikt als visbun, een plek om levende vissen een tijdje te bewaren) geplaatst in het Romeinse Museum/Archeologiehuis Zuid-Holland bij de entree van het museumpark. In 2017 is begonnen met de restauratie van de rest van de collectie. “Operatie Zwammerdamschepen” is een project van ongekende omvang, een ongelofelijk ingewikkelde opdracht waarvoor geen draaiboek kon worden gemaakt. Voor dit werk is een team samengesteld met archeologen, conserveringsdeskundigen, historische schepenbouwers en een grote groep vrijwilligers die hun eigen expertise meebrengt zoals fotografie, documentatie en electrotechniek. De restauratie is inmiddels ver gevorderd. Het Romeinse vrachtschip Zwammerdam 2 is volledig gerestaureerd en ligt te pronken in het solarium van de Romeinse thermen in het Museumpark. Inmiddels heeft het restauratieteam zich gericht op de kano’s Zwammerdam 1 - waarschijnlijk ook als visbun hergebruikt - en de “opgeboeide” kano Zwammerdam 3. Daarnaast worden voorbereidingen getroffen voor het werk aan het volgende vrachtschip, de Zwammerdam 6. Hiervoor zal een derde restauratiewerf worden geplaatst. De werkzaamheden vinden plaats in diverse Romeinse Restauratiewerven in het Archeon en zijn toegankelijk voor publiek.

Nationaal Romeins Scheepvaart Museum

De gerestaureerde schepen zullen de collectie vormen van het nieuwe Nationaal Romeins Scheepvaart Museum, dat aan het Archeon zal worden toegevoegd en ook zal dienen als centraal bezoekerscentrum voor het UNESCO Werelderfgoed Neder-Germaanse Limes. De ontwikkeling hiervan is een samenwerking tussen het ministerie van OCW, de provincie Zuid-Holland, gemeente Alphen aan den Rijn en Museumpark Archeon. In de zomer van 2022 is een intentieverklaring getekend, verwacht wordt dat het museum in 2025 geopend wordt..

Kom kijken

Bezoekers zijn welkom om de restauratie te komen bekijken in Museumpark Archeon. In Zwammerdam zelf, de plaats van ontdekking, heeft zorginstelling Ipse de Bruggen een prachtige tentoonstelling ingericht, het Limesbezoekerscentrum NIGRVM PVLLVM. Daar wordt meer verteld over de ontdekking van de schepen en worden de mooiste Romeinse vondsten tentoongesteld. Ook staan daar modellen van alle Zwammerdamschepen. Buiten kun je over de vindplaats van de Zwammerdamschepen naar de Castellumtuin wandelen, de oorsponkelijke plek van Nigrum Pullum. De Castellumtuin is elke dag open, elke dinsdag wordt er om 14 uur een rondleiding gegeven. Wil je alle ontwikkelingen rondom de Zwammerdamschepen volgen? Schrijf je dan in voor de gratis nieuwsbrief Operatie Zwammerdamschepen, volg @LimesNL op Twitter of bekijk het LimesJournaal.

Over de auteur

Tom Hazenberg is archeoloog en zet zich al jaren in in om de de Limes, de grens van het Romeinse Rijk, nationaal en internationaal op de kaart te zetten.

0 reacties

Plaats een reactie

Verzenden

Deze website maakt gebruik van geanonimiseerde cookies om jouw gebruikservaring te optimaliseren en voor de analyse van onze website. Deze cookies kun je niet uitzetten. Bij het tonen en afspelen van YouTube video's worden cookies van derden geplaatst. Deze cookies van derden kun je wel uitzetten. Klik op "Akkoord" als je akkoord gaat met dit gebruik van cookies, klik op "Aanpassen" voor meer informatie en om zelf te bepalen welke cookies deze website plaatst.

Deze website maakt gebruik van geanonimiseerde cookies om jouw gebruikservaring te optimaliseren en voor de analyse van onze website. Deze cookies kun je niet uitzetten. Bij het tonen en afspelen van YouTube video's worden cookies van derden geplaatst. Deze cookies van derden kun je wel uitzetten. Klik op "Akkoord" als je akkoord gaat met dit gebruik van cookies, klik op "Aanpassen" voor meer informatie en om zelf te bepalen welke cookies deze website plaatst.