Brugwachtershuisjes schrijven geschiedenis

Ooit waren ze onmisbaar: de brugwachters in hun huisjes langs de drukbevaren vaarten en rivieren. Ze regelden het water- en wegverkeer, inden tol, kanaalgelden en belastingen. Hun bruggen waren verkeersknooppunten voor reizigers. Door voortschrijdende techniek staan steeds meer brugwachtershuisjes er leeg en eenzaam bij. De Stichting Brugwachtershuisjes zet zich in om de oude huisjes een nieuwe bestemming te geven.

Nederland telt zo’n 2600 bruggen. Daarvan zijn er 1353 beweegbaar, waarvan 270 op afstand bedienbaar, volgens gegevens van Rijkswaterstaat uit 2011. Dat worden er steeds meer. Een snelle doorvaart voor de schepen en minder oponthoud voor het wegverkeer zijn het doel.

Nog lang bleef in Zuid-Holland een aantal bruggen langs de Vliet met de hand bediend. Maar ook die brugwachters verhuisden naar een centrale verderop waar ze via monitoren en computers in de gaten houden wat er rond hun bruggen gebeurt. Waar ze als een soort Big Brother de baldadige jeugd waarschuwen die op zomerse dagen de Vliet als zwembad en het kippenbruggetje (de Nieuwe Tolbrug) bij Voorburg als springplank gebruikt.

In het bijbehorende brugwachtershuisje huist nu een Italiaanse ijssalon. Het houtwerk was bij de renovatie al heel toepasselijk in pistachegroen geschilderd. Het duurde lang voordat het huisje deze nieuwe functie kreeg. Het was nodig om de officiële bestemming te veranderen. Die procedure bleek een grote vertragende factor.

Het is niet bekend waar de oudste brug van onze provincie ligt. Het zullen vast en zeker de Romeinen zijn geweest die ergens de eerste brug bouwden. Als vervanging van de boomstammen en aarden wal over een doorwaadbare plaats. Net zoals ze ook het eerste deel hebben gegraven van wat later de Vliet zou worden. Maar de geschiedenis vertelt niet waar die brug lag. En ook niet waar ooit het oudste brugwachtershuisje stond.

De oudste tolbrug

Wel duidelijk (althans hoogst waarschijnlijk) is dat de Geestbrug tussen Rijswijk en Voorburg de oudste tolbrug is. Gebouwd rond 1350 over de zojuist gegraven Trekvliet, een afwateringskanaal tussen Den Haag en de verderop gelegen Vliet. De brug ontleent zijn naam aan de geestgronden waaruit de strandwal tussen Voorburg en Rijswijk bestaat: duinzand vermengd met veen. Dat veen is afkomstig uit de omliggende Veen- en Binckhorstpolder waar het werd gestoken en gedroogd tot turf. Bedoeld om het Binnenhof waar de Graaf van Holland woonde, van brandstof te voorzien.

Brugwachters en hun huisjes

Het bedienen van bruggen gebeurde vanuit nabijgelegen herbergen of woningen waar de brugwachter met zijn gezin huisde. Hij pachtte zijn woning van het waterschap of stadsbestuur en mocht in ruil daarvoor tol- en kanaalgelden innen. Op het geluid van de scheepshoorn kwam de brugwachter naar buiten om de brug te openen.

Het werk was zwaar. Er waren vaak twee of drie mensen nodig om die oude bruggen te bedienen. De eerste brugwachtershuisjes dienden voornamelijk om brugwachters en hun knechten beschutting te bieden tegen het weer. Later werden het kleine technische centrales die het bedienen van de brug steeds lichter maakten zodat makkelijk één man de brug kon bedienen.

Nieuwe bruggen werden hoger, zodat veel schepen er onder door konden varen en de brug minder vaak open hoefde. In de loop van de 20e eeuw werd het verkeer over de weg steeds drukker en dat over het water steeds rustiger. Hoewel vooral in het zomerseizoen de recreatievaart juist is toegenomen. Brugwachters noemden de eerste op afstand bedienbare bruggen nog een "hobby van ingenieurs". Maar het bleek de trend.

Zo verdween de brugwachter uit het straatbeeld. Voor zowel weggebruikers als schippers was hij een vertrouwde figuur die veel mensen persoonlijk kende, een praatje maakte, zijn omgeving in de gaten hield. Toen nog niet iedereen thuis telefoon had, was het heel gebruikelijk om te bellen bij de brugwachter. Want brugwachters hadden wel een telefoon, zodat ze elkaar konden waarschuwen als er iets aan de hand was. Naast de telefoon stond een potje: bellen bij de brugwachter kostte een dubbeltje per minuut.

Brugwachters hielden zelf hun bruggen begaanbaar en strooiden zand en zout tegen de gladheid van sneeuw en ijs. Zo rond het midden van de vorige eeuw bestond er nog geen meetapparatuur om de gladheid te signaleren. Brugwachtersvrouwen hingen ‘s avonds een nat washandje aan de lijn. ’s Nachts gingen ze een paar keer hun bed uit en waarschuwden hun mannen als het washandje was bevroren: want dan was het tijd om te gaan strooien!

Het begon met de Lage Erfbrug

Overal zijn initiatiefnemers op zoek naar nieuwe functies tot behoud van de lege huisjes. In Amsterdam kunnen toeristen zelfs overnachten in tot hotelsuites getransformeerde lege brugwachtershuisjes. “Leeg” is overigens een betrekkelijk begrip. Want vaak is nog wel veel apparatuur aanwezig, nodig voor de afstandsbediening en in geval van nood, als een technische storing plaatsvindt. Of als het op dat traject erg druk is en alsnog een brugwachter de brug bemant.

Lotti Hesper passeerde dagelijks het lege brugwachtershuisje op de Lage Erfbrug over de Schie in Delfshaven. Het trok haar aandacht. Als cultureel ondernemer werkt ze aan het mooier maken van verwaarloosde plekken in de stad door middel van kunst. De ideeën, talenten én trots van bewoners zijn daarvoor belangrijke ingrediënten.

Na twee jaar praten met en lobbyen bij de gemeente kreeg ze de sleutel van het huisje op de brug. Vervolgens deed het brugwachtershuisje dienst als expositieruimte voor amateurkunstenaars uit de buurt en als minipodium voor muziekoptredens. Het huisje was echter beperkt bruikbaar omdat de voordeur binnen de slagbomen lag.

Kortgeleden is de Delfshavense Lilia Costa is met haar plan Lil’ Delfshaven gekozen als nieuwe ondernemer voor het oude brugwachtershuisje. Ze wil het huisje omvormen tot kiosk en ontmoetingsplek. De nieuwe voordeuren – die dan buiten de slagbomen liggen zodat het huisje permanent toegankelijk is – openen in de herfst van 2018.

Van project naar stichting

De ervaringen met het brugwachtershuisje op de Lage Erfbrug betekende ook de start van de Stichting Brugwachtershuisjes in 2012. Doel is het vinden van een nieuwe bestemming voor verlaten brugwachtershuisjes. "Brugwachtershuisjes zijn vaak zorgvuldig ontworpen huisjes op markante plekken in een stedelijke of landelijke omgeving. Leegstand betekent al gauw verloedering. Daarom verdienen ze een andere, nieuwe functie," aldus oprichter en projectleider Lotti Hesper.

Hesper: "De stichting verzamelt kennis, doet projecten en beheert huisjes. Samen met vele vrijwilligers en freelancers werken we aan een compleet overzicht van alle brugwachtershuisjes. We doen kunstprojecten als aanjager voor het vinden van nieuwe bestemmingen."

"Voor eigenaren, dat zijn gemeenten, provincies en een enkel waterschap, doen we inventarisaties en beheer. Van de oppervlakte van de huisjes, waar noodbediening aanwezig is, of ze binnen de slagbomen liggen - want die beperken uit veiligheidsoverwegingen de gebruiksmogelijkheden - of achterstallige onderhoudswerkzaamheden moeten plaatsvinden, welke ideeën buurtbewoners over een nieuwe bestemming hebben. Zo ontstaat een overzicht van kansen én knelpunten voor hergebruik."

Hergebruik is niet zomaar geregeld, zo leert de praktijk. Verkeer over het water en over de weg heeft prioriteit. Eigenaren denken vooral aan de daarvoor vereiste techniek. Welke bouwkundige aanpassingen zijn bijvoorbeeld nodig om in een huisje ook culturele activiteiten te organiseren? Hoe zit het met de toegankelijkheid? Met de veiligheid? Is achterstallig onderhoud nodig? Is het mogelijk om de nodige bedieningstechniek van een publieksfunctie te scheiden of daarin te integreren? Vervolgens moet ook nog de formele bestemming worden aangepast: van verkeersfunctie naar horeca, detailhandel, logies enzovoorts.

Samen met de provincie

"Dat zijn de beren en bergen die je bij het zoeken naar van een nieuwe bestemming van brugwachtershuisje allemaal tegenkomt," bevestigt Frank Moerman, projectleider bij de Stichting Brugwachtershuisjes. Die zoektocht begint bij het inventariseren van alle (on)mogelijkheden. Ingenieursbureau Movares heeft in opdracht van de provincie Zuid-Holland samen met de Stichting Brugwachtershuisjes onderzocht welke 23 brugwachtershuisjes (die in eigendom zijn van de provincie) geschikt zijn voor hergebruik en welke voorbereidingen daarvoor nodig zijn.

Naar aanleiding daarvan is de provincie begonnen met een grondige opknapbeurt van een aantal huisjes inclusief het afschermen van alle apparatuur en het creëren van een veilige toegang – buiten de slagbomen. "Naar verwachting krijgt de stichting in het najaar van 2018 de eerste vijf huisjes in beheer. We hebben een database van geïnteresseerde huurders. Na een aanbesteding is een professionele organisatie gevonden die alle praktische zaken rondom verhuur en klein onderhoud regelt. Dat wordt betaald met de huuropbrengsten."

De provincie Zuid-Holland staat open voor het creëren van nieuwe functies voor bestaande brugwachtershuisjes. Nico Meininger (provincie Zuid-Holland) legt uit dat de provincie dat vooral ook doet omdat leegstand het risico van vernielingen en verloedering met zich meebrengt. "Bovendien is het voordeliger om bruggen en brugwachtershuisjes tegelijk op te knappen. Daarom pakken we nu eerst die huisjes aan waar ook onderhoud aan de brug nodig is. Als mensen ons bellen omdat ze belangstelling hebben voor een van onze brugwachtershuisjes, verwijs ik ze door naar de stichting. Want wij zijn geen verhuurders. Zo worden wij als provincie ontzorgd."

Aandachttrekkers

Dat het vaak lastig is om voor brugwachtershuisjes een nieuwe bestemming te vinden, beaamt ook Cora Nauta, voorzitter van de Stichting Brugwachtershuisjes. "In het hele land staan maar liefst 700 (!) brugwachtershuisjes die in potentie geschikt zijn voor hergebruik. Die kun je niet zomaar aan hun lot overlaten. Het zijn vaak mooie, bijzondere huisjes, die op een heel eigen, karakteristieke manier deel uitmaken van de stedelijke omgeving. Of van het buitengebied. Hun aaibaarheidsfactor is groot."

Ze noemt als voorbeeld de vier huisjes op de Koninginnebrug in Rotterdam. De brug verbindt het Noordereiland met de wijk Feijenoord. Brug en huisjes dateren uit 1929, zijn ontworpen door architect A.H. Rood en hebben de status van Rijksmonument. De puntvormige daken met hun groen-koperen bedekking zijn absolute blikvangers.

De huisjes inspireerden ontwerper Maria Vera van Embden Andres tot haar project Dancers, een lichtinstallatie waar de ramen van de huisjes om beurten langzaam oplichten en weer uitdoven. "Zo krijgen de huisjes weer alle aandacht die ze verdienen. Dat is overigens ook de functie van meer kunstprojecten in lege brugwachtershuisjes. Zo vestig je de aandacht op het gebouwtje zelf, laat zien wat er nu kan en brengt mensen op het idee wat nog meer mogelijk is. Ondanks de vaak beperkte ruimte. Kunstprojecten zijn overigens sterk afhankelijk van subsidies. En de beperkte ruimte maakt het weer lastig om de verhuur rendabel te maken..."

Verleden, heden, toekomst

Sinds 2015 zijn op een groot aantal brugwachtershuisjes langs de trekvaarten informatievensters geplaatst: op de Op de Geestbrug tussen Rijswijk en Voorburg, de Trekvlietbrug (Leiden), Oude Tolbrug (Voorburg), Oostpoortbrug en Reineveldbrug (Delft), Kortedijk (Vlaardingen), Ooievaarsbrug (Schiedam) en Achterhavenbrug (Rotterdam).

n 2018 volgen er nog meer: de ’s-Gravenlandsebrug in Schiedam, de Koepaardbrug en Monstersche Sluis in Maassluis, verschijnen er dichtregels op de kadehekken van de Koepoortbrug in Delft, veranderen de brugwachtershuisjes op de Abtswoudse brug in Delft en de Beukelsbrug in Rotterdam in kunstobjecten.

Wat kan er nog meer?

In totaal kregen al zo’n dertig Zuid-Hollandse brugwachtershuisjes een nieuwe bestemming. In het brugwachtershuisje op de Leidse Blauwpoortbrug kunnen bezoekers neerstrijken voor een hapje en instappen voor een vaartocht. Bij de Marebrug (in dezelfde stad) huist een kringloopwinkel in het aanpalende brugwachtershuisje.

In Dordrecht voert een kunstroute langs zes brugwachtershuisjes waar kunstenaars een project realiseren en herbergen twee huisjes bij de Vriesebrug een kiosk. In het huisje bij de Koepoortbrug in Delft is een kunstwinkeltje en koffiehoek gevestigd en het huisje bij de Parksluizen in Rotterdam doet dienst als expositieruimte.

Meer informatie over brugwachtershuisjes? Bekijk het laatste nieuws op de website van de Stichting Brugwachtershuisjes

De projecten van de stichting zijn mede mogelijk gemaakt dankzij steun van de Erfgoedlijn Trekvaarten van de provincie Zuid-Holland, Fonds 1818 en het Fonds Schiedam Vlaardingen e.o.