Hoe vier oorlogsdagen Rotterdam vernietigden: de slag en het bombardement van 1940

Het zijn de eerste dagen van mei 1940. Burgemeester Pieter Jan Oud van Rotterdam, pessimistisch gestemd, verwacht het al: Nederland zal bij de oorlog betrokken raken. Hij hoopt enkel maar dat het land aan de kant van de geallieerden zal gaan vechten, en niet aan de kant van de Duitsers, zoals sommige landen in Oost-Europa zouden doen. De nazi’s liggen hem namelijk niet. Oud was niet de enige die zo dacht over een mogelijke oorlog. Ondanks de wens neutraal te blijven heeft Nederland oorlogsvoorbereidingen getroffen: 250 duizend soldaten staan klaar om het land te verdedigen, hoewel ze niet altijd goed getraind of goed bewapend zijn. Rotterdam is bij een eventuele oorlog aangewezen als 'veilige stad'. De Maasstad zou moeten dienen als opslagplaats voor oorlogsgoederen. In loodsen en lichters liggen miljoenen kilo’s eten, kleding, hooi en stro opgeslagen, klaar om naar een eventueel front gebracht te worden. Daarnaast zijn er in de stad vijf heuse legerbakkerijen te vinden, en een legerslachterij. Sinds het begin van de mobilisatie in augustus 1939 zijn al 32 duizend koeien geslacht om het Nederlandse leger te voeden. Mogen de soldaten honger hebben, zal dit niet aan Rotterdam liggen.

Om dit alles te bewaken bevinden zich in Rotterdam ook 7150 soldaten, waarvan het aan kolonel Pieter Wilhelmus Scharroo de eer is hen aan te voeren. Scharroo staat bekend als een ijdeltuit die schaamteloos een portret van zichzelf op zijn kamer heeft hangen, maar de Rotterdamse soldaten vinden hem de kwaadste niet: hij is bekwaam en heeft gevoel voor humor. Ze hebben hem zelfs de bijnaam 'Blauwe Piet' gegeven, aangezien hij regelmatig met een borrel in restaurant Old Dutch te vinden is. Wat de oorlog betreft zit Scharroo op één lijn met burgemeester Oud: die zal er komen. Sterker nog, heeft Scharroo al meermaals beargumenteerd in Den Haag, Rotterdam zal in deze oorlog een belangrijk doelwit worden. De heren van het kabinet willen daar niets van horen. Rotterdam? Dat is een veilige stad, einde verhaal!

Op 10 mei, 1940, 3.55, horen de soldaten op militair vliegveld Waalhaven plotseling het geronk van vliegtuigmotoren.

Verhaal gaat door onder de afbeeldingen.

De invasie van Rotterdam

Militair vliegveld Waalhaven, dat zich bevindt aan de zuidkant van de Maas, is berekend op een aanval vanuit de lucht. Aanvankelijk is er te spreken van een succesvolle verdediging. Twee Nederlandse Fokker G.I. jachtvliegtuigen schieten twee Heinkel bommenwerpers neer. Op de grond vuren de soldaten achter het luchtafweergeschut salvo na salvo op de vliegtuigen in de donkere hemel, herkenbaar als Duits vanwege de hakenkruisen op de vleugels. Hoe fervent dan ook, het verzet is niet voldoende. Een regen van Duitse bommen verandert Waalhaven in een hel en de fallschirmjägers, parachutisten, weten de locatie te veroveren.

Iets later op 10 mei, met de weerspiegeling van de vroege ochtendzon nog op het water van de Maas, verloopt een tweede Duitse aanval op Rotterdam veel minder sensationeel. Automobilisten op de Willemsbrug zien enkele vreemde vliegtuigen op de rivier landen. Deze hebben hun hakenkruisen op de staart. Duitse soldaten klimmen uit de watervliegtuigen, bootjes in, en beginnen naar de zuidelijke kade te varen. Tot hun stomme verbazing wordt het enige verzet geleverd door Rotterdamse politieagenten, waarvan er enkele voor hun moedige verdediging van de stad met hun leven moeten betalen.

Of het nou met het gebeuk van bommen is, of met een stiekeme landing op de Maas: de Duitse oorlog met Nederland is begonnen en Rotterdam blijkt verre van veilig.

Het verzet komt op gang

Ondanks dat er voorbereidingen getroffen zijn heerst er chaos in heel Nederland. Kolonel Scharroo belt met de rest van het land, maar zijn collega’s hebben hun eigen gevechten. Den Haag heeft maar één boodschap voor Scharroo: de Duitsers mogen absoluut niet de rivier over. Een front begint zich langzaam te vormen, midden in Rotterdam, met de Duitsers ten zuiden de Maas en de Nederlanders in het noorden. De treinstations worden afgesloten. Er heerst een ongebruikelijke stilte in de stad. Er rijden geen auto’s meer over de brug en al het scheepsverkeer is verdwenen. Alleen soms, als donderschokken op een heldere zomerdag, klinken er schoten van geweer, mitrailleur of de Nederlandse artillerie.

De Nederlandse soldaten zijn verrast, maar ze doen hun werk. De eerste Duitse krijgsgevangene wordt gemaakt. De jonge Duitser is ernstig van streek. Er was hem beloofd dat hij tegen het kwade imperialistische Engeland mocht vechten, maar nu zit hij opeens gevangen in het Rotterdamse Station Beurs. Nederlandse soldaten kloppen hem geruststellend op de rug, maar de communicatie wil niet soepel verlopen. De jongen herhaalt dat hij tegen de Engelsen had willen vechten, begrijpen ze.

Burgemeester Oud, allesbehalve Duitsgezind, ziet in ieder geval één licht in de duistere situatie. 'Mijne heren,' spreekt hij zijn wethouders toe, 'we staan goddank aan de goede kant!'

Vesting Rotterdam

In de dagen die volgen verbazen de Nederlandse soldaten in Rotterdam zowel zichzelf als de Duitsers met het verzet dat ze weten te leveren. De Duitsers zijn er niet in geslaagd de Maasbruggen over te steken. Ze hebben zelfs weerstand gekregen van twee Nederlandse oorlogsschepen, kanonneerboot Z5 en torpedoboot 51. De schepen hebben zich na een hevig vuurgevecht moeten terugtrekken, maar ondertussen is de noordelijke kade van de Maas stevig in handen van de Nederlandse legermachten. Het Witte Huis is een heuse vesting geworden. De Duitsers zien zonder lucht- en tanksteun eigenlijk geen mogelijkheid om de rivier over te steken. Op 13 mei kan het Nederlandse leger zelfs zelf een offensief ondernemen, met de bedoeling springladingen op de Maasbruggen aan te brengen en de Duitsers daar te verjagen. Maar de Duitsers hebben niet voor niets het meest gevreesde leger van Europa. Geen van beide doelen wordt behaald.

Toch blijft de strijd in Rotterdam kritiek. Op 14 mei wordt duidelijk dat enkel de strijd in de Maasstad de Duitsers er nog van weerhoudt heel Vesting Holland, zoals het strategische kerngebied van West-Nederland genoemd wordt, te overrompelen. De Nederlanders kunnen niet eeuwig volhouden tegen de Duitse overmacht. Voor de Duitsers tikt de klok ondertussen ook. Hun militaire inspanning is nodig in Frankrijk en bovendien mag het niet gebeuren dat de Britten Nederland zouden komen versterken. Een klein groepje Britse Royal Engineers heeft met een snelle operatie al de olie-installaties bij Pernis opgeblazen om te voorkomen dat deze in Duitse handen vallen. Het verlies in materieel liegt er ook niet om: de Duitsers zouden in Nederland zo’n vijfhonderd vliegtuigen verliezen.

Dreigementen

Terwijl op het scherpst van de schede wordt gevochten in Rotterdam laat de Duitse Oberstleutnant Von Choltitz een boodschap naar Scharroo brengen: 'Als Rotterdam zich niet voor middernacht heeft overgegeven, wordt het een tweede Warschau,' daarmee verwijzend naar het Duitse luchtbombardement op de Poolse hoofdstad in september 1939. De boodschap is voor Scharroo duidelijk, maar het medium vertrouwt hij niet, aangezien de boodschap wordt overgebracht door twee Nederlandse burgers, die hem een papier zonder officiële Duitse kenmerken overhandigen. Desgevraagd denkt generaal Winkelman, de opperbevelhebber van het Nederlandse leger, er net zo over. Een 'vod', noemt hij het document.

De Duitse afgezanten keren met die boodschap terug naar Von Choltitz, die instemt met een wat deftiger gezantschap bestaand uit Duitse militairen. Zij overhandigen aan Scharroo en burgemeester Oud de volgende brief:

Deze brief moeten de Nederlanders wel serieus nemen. Scharroo en Oud telefoneren met generaal Winkelman. De bittere strijdlust van de Rotterdammers wordt in dit gesprek wel duidelijk uit de woorden van de burgemeester: 'Ik ben mij er zeer van bewust, dat als het landsbelang met zich meebrengt dat Rotterdam met de grond gelijk gemaakt wordt, we het zullen moeten ondergaan. Maar als daarentegen de zaak voor ons land tóch hopeloos is, en die indruk heb ik stellig, dan moet onze stad worden gespaard!'

Mogelijk was het exact dit dilemma dat ervoor zorgde dat de Nederlandse reactie op de Duitsers lang uitbleef, en dat Scharroo enkel maar iemand naar de Duitsers kon sturen om te zeggen dat zij spoedig een officieel antwoord konden verwachten. Hij, Oud, Winkelman en Von Choltitz wisten niet dat het er niet toedeed. De Duitse bommenwerpers waren al op weg en zouden niet teruggeroepen worden.

Het bombardement

Die middag, 14 mei, worden de bewoners van het oosten van de stad opgeschrikt door het diepe geronk van enorme vliegtuigmotoren, die de ruiten doen trillen in hun vensters. Wie naar buiten kijkt kan de Heinkels zien vliegen, onheilspellend laag. In één kwartier, want zo lang duurt het bombardement, zal Rotterdam nooit meer hetzelfde zijn. Explosies en vuur vernietigen alles van ziekenhuizen tot scholen, van kerken tot kroegen. Rook hangt in de straten, dicht genoeg om deze te verduisteren.

Na het bombardement, terwijl achter hem de vlammen nog branden, beweegt kolonel Scharroo zich onder een witte vlag naar het Noordereiland, waar de Duitse opperbevelhebber zich bevindt. Vermoeidheid en verdriet hebben zich van hem meester gemaakt en hij legt de tocht met tranen in de ogen af. Niet veel later tekent hij de capitulatie van de stad. Duitse soldaten trekken na vier dagen strijd eindelijk de Maasbruggen over, waar de Duitse generaal Student aan burgemeester Oud de nieuwe orde voorlegt. Oud mag zijn functie behouden.

Nasleep en onderzoek

Meer dan dertienhonderd bommen waren geland in het centrum van de stad, waar zij een materiële schade veroorzaken die vandaag de dag nog altijd te zien is in de grote hoeveelheid nieuwbouw. 78 duizend mensen werden dakloos nadat hun 25 duizend woningen verloren gingen. Hoeveel menselijke slachtoffers er in Rotterdam zijn gevallen, zowel tijdens het bombardement als in de dagen daarvoor, is nog altijd niet volledig zeker. Wel zijn er in 2022 grote stappen gezet: Stichting Voorouder, samen met Stadsarchief Rotterdam, hebben toen na een groot onderzoek de namen bekend gemaakt van 1154 burgers van verschillende nationaliteiten en militairen, zowel Nederlands als Duits, die als gevolg van het bombardement en de slag zijn omgekomen.

Walter Schulze van Stichting Voorouder legde uit waarom het 82 jaar heeft geduurd tot een dergelijk onderzoek mogelijk was: 'De vernietiging en chaos in de stad waren enorm. De eerste generaties na de oorlog hadden daarom hun hoofd bij heropbouwen, niet terugdenken. Het was pas generaties later dat mensen daar hernieuwde interesse voor hadden. Soms schuilde hier ook trauma achter dat wel vier generaties terugging. De oorlog in Oekraïne deed bijvoorbeeld veel mensen pijnlijk denken aan de gebeurtenissen in Rotterdam. Daarnaast hielp het dat tegenwoordig veel archiefmateriaal gedigitaliseerd is, zoals kranten. Dit maakt onderzoek minder lastig.” Schulze was trots op de resultaten: “We hebben 1154 slachtoffers een naam kunnen geven en veel nabestaanden kunnen vertellen wat er precies met hun omgekomen familie is gebeurd. Dat was ons doel. 14 mei 2022 werden de namen voor het eerst opgelezen in de Rotterdamse Laurenskerk. Ook werden de namen 's avonds op het nieuwe gebouw "OurDomain" bij de André van der Louwbrug op de gevel geprojecteerd.'

Naast gegevens over aantallen wil Schulze ook zo graag veel mogelijk verhalen van mensen vastgelegd zien. Wie graag iets bij wil dragen kan contact opnemen met Stichting Voorouder of Stadsarchief Rotterdam.

Voor het schrijven van dit artikel is veel gebruik gemaakt van Rotterdam: de slag, de bommen, de brand van Aad Wagenaar. Iedereen die dit een interessant verhaal vond wordt aangeraden dat boek te lezen voor nog veel meer details. Kijk daarnaast ook eens op brandgrens.

Literatuur- en bronnenoverzicht:

• Aad Wagenaar, Rotterdam: de slag, de bommen, de brand. (2020)
• Piet H. Kamphuis, May 1940: The Battle for the Netherlands. (2010)
• Koos Postema, Rotterdam: het bombardement. (1980)
• Marcia Tap, De man met de witte vlag. (2021). Artikel voor Rijnmond. Een aanrader voor wie meer details wil over het moment van capitulatie
• Museum Rotterdam, collectie Tweede Wereldoorlog
• Stadsarchief Rotterdam
• Stichting Voorouder, met name Rotterdamkaart