De Sint-Jans kerk behoort tot een van de fraaiste van Nederland. Dit met name vanwege de unieke serie gebrandschilderde ramen. Ook de lengte van 115 meter en de architectuur, een gebouw in de stijl van de late Hollandse gotiek, vormen samen een imposant geheel.

Aan de westzijde verrees rond 1350 een toren die erg laag oogt in vergelijking met de lengte van de huidige kerk. Wellicht is deze toren in verhouding tot de oorspronkelijke kapel die hier in de dertiende eeuw tot stand kwam.


_{^{Buitenaanzicht van de kerk, foto: Jaap van der Veen}}

Na de voltooiing van het koor had de kerk in 1510 de vorm gekregen van een vijfbeukig hallenschip [1] met een transept en een koor met lichtbeuk en omgang terwijl het middenschip was verhoogd met een lichtbeuk.[2] 

In 1552 woedde er een brand door de kerk die grote gevolgen had voor het uiterlijk van met name het schip. De beide buitenste zijbeuken werden verbouwd. Om een betere lichtinval te krijgen plaatste men daarop dwarskappen. Ook de kooromgang werd voorzien van dwarskappen. Hierdoor kon men grotere ramen plaatsen waardoor eveneens de lichtinval werd verbeterd.

In de ontstane dwarskappellen plaatste men vele altaren. De koorpartij was bekleed met Gobertanger steen evenals het transept en nieuwe zijbeuken. Na de brand van 1552 werden de vensters van het koor, de kooromgang en het grootste deel van het transept en de meest oostelijke dwarskapellen voorzien van gebrandschilderde glazen. Omstreeks 1606 waren de herstelwerkzaamheden van de brand afgerond en kende de stad een kruisbasiliek met een westtoren, een kruisingtoren en een vijfzijdig gesloten koor met omgang.

_{^{Interieur van de kerk, foto: Jaap van der Veen}}

Binnengekomen onder de toren, na het passeren van de moderne glazen inbouw, valt op hoe donker de kerk is door alle gebrandschilderde ramen die het buitenlicht temperen. Het middenschip van de kerk wordt ingevuld met een enorm bankenblok in de vorm van een amfitheater uit 1852-‘53 met in het midden daarvan het doophek en de preekstoel bekroond met een zwierig klankbord. Als we doorlopen naar het oosten zien we het prachtige koorhek dat tussen 1779 en 1782 tot stand kwam naar een ontwerp van de bekende architect Jacob Otten Husly.


_{^{Het koorhek, foto: Jaap van der Veen}}

Het bestaat uit rood-geaderd marmer met in drie vakken koperen spijlen. Helaas moest hiervoor een schitterend renaissance koorhek verdwijnen. Ter weerszijden van het koorhek zijn op de beide pilaren de Tien Geboden geschilderd. Het orgel aan de westzijde is gemaakt door Jean Moreau uit Rotterdam in 1733-’36. Dit orgel wordt aan de bovenzijde bekroond met een gipsen gordijn.

_{^{Het orgel, foto: Jaap van der Veen}}

Het meest opvallende onderdeel van de kerk zijn de ruim zeventig (!) gebrandschilderde ramen. Reeds voor de brand van 1552 had de kerk een groot aantal gebrandschilderde ramen. Bijzonder aan de ramen van Gouda is het feit dat (bijna) alleen in deze kerk de zogenaamde cartons bewaard zijn gebleven. Cartons zijn de ontwerptekeningen van de ramen. Hierop gaf de kunstenaar zijn voorstelling weer. Deze eerste schetsen maakte hij op schaal 1:5 of 1:20. Na goed-keuring werden deze cartons op ware grootte getekend. De cartons in Gouda zijn veelal gemaakt door de broers Dirck en Wouter Crabeth en hun vader. Na de brand vervaardigden zij vele ramen.

^{_{Binnenaanzicht van de gebrandschilderde glazen, foto: Wikimedia Commons}}

De oudste vensters van de Sint-Jan hebben voorstellingen van legenden en heiligenlevens. De ramen die gemaakt zijn na de brand hebben overwegend een bijbels thema. Aan het begin van de zeventiende eeuw was deze beglazing zo goed als voltooid. Daarnaast zijn er de stedenglazen; ramen ge-schonken door steden in Holland die werden aangeschreven na de grote brand, evenals De Staten van Holland en het Hoogheemraadschap van Rijnland. Het eerste glas dat na de brand werd geplaatst was de doop van Jezus in de Jordaan. Dit glas was geschonken door de bisschop en daarom geplaatst achter het altaar; de belangrijkste plek in de voor-reformatorische kerk.

_{^{Raam dat het verhaal van Judith en Holofernes vertelt, foto: Jaap van der Veen}}

Dit artikel is onderdeel van een serie over religieus erfgoed in Zuid-Holland. Deze serie is tot stand gekomen in samen-werking met Jaap van der Veen, specialist religieus erfgoed.